Gramàtika di Lingua Franca Nova

gramatika di LFN
E artíkulo aki ta skirbí na papiamentu. Lo ta apresiá si por mantené e artíkulo aki na estilo di papiamentu.

E gramátika di Lingua Franca Nova (LFN òf Elefen) ta un simplifikashon di e gramátika komun di e lenganan romániko: spaño, franses, italiano, katalan i português. E ta paresido na esun di e lenganan krioyo, manera haitiano, kabuverdianu, papiamentu i chabakano.

Ortografia i pronunsiashon editá

Álfabèt editá

LFN ta usa e álfabèt mas konosí di mundu: e álfabèt romano òf álfabèt latin.

  • lèter chikí
    • a b c d e f g h i j l m n o p r s t u v x z
  • lèter kapital
    • A B C D E F G H I J L M N O P R S T U V X Z

K( k), Q (q), W (w) i y (y) no ta aparesé den palabranan ordinario. Den mas o ménos 100 palabra internashonal di orígen no-romániko, W por wòrdu skirbí pa U, e i pa i, pa e ortografia ta mas fásil pa rekonosé: yoga / yoga, piniin / pinyin, sueter / sweter, ueb / web. Ademas di esei, K, Q, W i Y ta wòrdu usa solamente pa preservá e formanan original di nòmber propio i palabranan ku no ta LFN.

H tambe no ta komun, pero ta ser hañá den algun término tékniko i kultural.

Lèter kapital editá

E ta usa un lèter kapital na kuminsamentu di e promé palabra di un frase. Lèter kapital ta wòrdu usa tambe na kuminsamentu di nòmber propio. Ora un sustantivo propio ta konsistí di varios palabra, kada palabra ta den lèter kapital, aparte di palabranan menor manera la i de:

  • Hende, real òf imaginario, i tambe bestia i kosnan personifiká
    • Maria, San Paulo, Barack Obama, Jan de Hartog, Seniora Braun, Oscar de la Renta, Mickey Mouse
  • Organisashonnan (por ehèmpel empresanan, sosiedatnan)
    • Ikea, Nasiones Unida, Organiza Mundal de Sania
  • Entidatnan polítiko (por ehèmpel, nashonnan, estado, siudatnan)
    • Frans, Atina, Site de New York, Statos Unida de America
  • Nòmbernan geográfiko (por ehèmpel riu, oséano, lago, seru)
    • la Alpes, Rio Amazon, Mar Atlantica
  • Lèter álfabètiko
    • E, N

Pero ku e titulo di obranan di arte i literatura, solamente e promé palabra di e titulo ta den lèter kapital (huntu ku e nòmbernan propio ku ta aparesé):

  • Un sonia de un note de mediaestate – Un soño di un anochi di zomer
  • La frates Karamazov – E rumannan Karamazov
  • Tocata e fuga en D minor – Toká di fuga den D menor

Tin biaha, manera den atvertensia, ta usa lèter kapital pa ENFATISA palabranan òf frasenan kompleto.

LFN ta usa lèter chikí den kasonan unda algun idioma ta usa lèter kapital:

  • Dianan di siman
    • lundi, jovedi – djaluna, djaweps
  • Lunanan
    • marto, novembre – mart, novėmber
  • Dianan di fiesta i okashonnan similar
    • natal, ramadan, pascua – Pasku, Ramadan, Pasku di resurekshon
  • Siglonan
    • la sentenio dudes-un – siglo bintiun
  • Idioma i pueblo
    • catalan, xines – katalan, chines
  • Abreviashon
    • lfn, pf - LFN, PF

Frasenan editá

Mayoria frase den LFN ta kontené un grupo verbal, ku generalmente ta representá un akshon. Un grupo verbal ta konsistí di un verbo i di modifikadornan, manera atverbio òf gruponan prepositivo.

Suheto i opheto editá

E dos sintágma nominal mas importante ta e suheto i e opheto. Su sentido eksakto ta dependé di e verbo, pero den lineanan grandi, e suheto ta esun ku ta ehekutá e akshon, i e opheto, esun ku ta direktamente relashoná ku e akshon.

Den LFN, e suheto semper ta bini promé ku e verbo i e opheto ta bai tras di dje:

  • La gato xasa la scural. – E pushi (suheto) ta bai buska (verbo) e skèrpin (opheto).
  • La can dormi. – E kachó (suheto) ta drumi (verbo).

Den algun kaso, pa estilo òf klarifikashon, por pone e opheto di e verbo na kuminsamentu di e frase. Den e kasonan aki, e opheto mester ta siguí pa un koma, i un pronòmber pa e opheto ku ta wòrdu usa despues di e verbo: La gatos, me no gusta los. – Mi no ta gusta kachó.

Mayoria di e verbonan mester di un suheto, pero tin hopi ku no mester di un opheto.

Komplementonan editá

Un otro komponente komun di un frase ta e komplemento. Esaki ta un deskripshon adishonal di e suheto ku por sigui verbonan manera es (ta), deveni (bira), pare (parse), e resta (keda):

  • Computadores es macinas. – Komputernan (suheto) ta (verbo) mashin (komplemento).
  • La aira pare umida. – E aire (suheto) ta parse (verbo) húmedo (komplemento).
  • La comeda deveni fria. – E kuminda (suheto) ta bira (verbo) friu (komplemento).
  • La patatas ia resta calda. – E batatanan (suheto) a keda (verbo) kayente (komplemento).
  • Nosa taxe es reconstrui la mur. – Nos tarea (suheto) ta (verbo) pa rekonstruí e muraya (komplemento: un frase anidá).
  • La idea es ce tu canta. – E idea (suheto) ta (verbo) pa bo kanta (komplemento: un orashon anida).

Preposishon editá

Un otro komponente importante di un frase ta e frase prepositivo, ku ta agregá detaye na un sustantivo òf verbo anterior, òf e frase den su totalidat:

  • La om ia cade tra sua seja. – E hòmber (suheto) a kai (verbo) dor di su stul (frase prepositivo).
  • En la note, la stelas apare. – Den anochi (frase prepositivo) e streanan (suheto) ta aparesé (verbo).
  • Me dona esta poma a tu. – Mi (suheto) ta duna (verbo) bo (frase prepositivo) e apel aki (opheto).
  • Tu no aspeta como tua foto. – Bo (suheto) no ta parse (verbo) bo potret (frase prepositivo).

Proposishon editá

Ademas di frase, algun frase ta kontené klauso, ku ta parse frase mas chikitu anilá den e frase mas grandi. Nan por kambia e frase nominal, e frase verbal òf e totalidat di e frase mas grandi:

  • La om ci ia abita asi ia vade a Paris. – E hòmber ku tabata biba aki a bai Paris.
  • El va visita en julio, cuando la clima es bon. – E lo bishit'é na yüli, ora tin bon tempu.
  • On no ia permete me fa la cosas como me ia desira. – Mi no tabata permití pa hasi kos manera mi tabata ke.
  • Me pensa ce el es bela. – Mi ta kere ku e ta bunita.

Sustantivo editá

Sustantivonan ta wòrdu introdusí generalmente pa determinadornan, i por sigui nan por tin athetivo i grupo preposishonal, pa forma un grupo nominal. Sustantivonan ta representá ophetonan físiko manera persona, lugá òf kousa, pero tambe nan por representá konseptonan abstrakto, gramatikalmente similar.

Plural editá

Se agrega -s na e sustantivo pa forma e plural. Si e sustantivo singular ta terminá ku konsonante, ta agrega -es. E terminashon di e plural no ta kambia e aksentuashon di e palabra:

  • gato, gatos – pushi, pushinan
  • om, omes – hòmber, hòmbernan

Athetivonan, ku ta modifiká un sustantivo, no ta kambia den plural. Pero si nos usa nan komo sustantivo, mester agrega e marka di plural si ta nesesario:

  • la bones, la males, e la feas – e bon, e malu i e mahos
  • multe belas – masha bon/masha bon

Algun sustantivo, ku ta plural na otro idioma, ta singular den LFN:

  • El regarda un sisor con un binoculo. - E ta mira unis tijera ku unis prismátiko.
  • On usa un bretela per suporta sua pantalon. - Guièl ta wòrdu usa pa tene e karson.
  • Me ia compra esta oculo de sol en Nederland. - Mi a kumpra e bril di solo aki na Hulanda.

Sustantivo kontabel i inkontabel editá

Manera hopi idioma, LFN tabata distingui sustantivonan kontabel i inkontabel. Un sustantivo kontabel (òf "sustantivo kontabel") por wòrdu modifiká pa un kantidat i por aseptá e plural -s. E sustantivo kontabel típiko ta representá ophetonan ku ta klaramente entidatnan individual, manera kas, kachó i pensamentu. Por ehèmpel:

  • un auto; la autos; cuatro autos – un outo; e outo; kuater outo
  • un gato; multe gatos; un milion gatos – un pushi; hopi pushi; un mion di pushi

Na kontraste, e sustantivo inkontabel (tin biaha yamá "sustantivonan di masa") normalmente no ta aseptá e plural -s. Sustantivonan inkontabel generalmente ta denota masanan ku no tin un individualidat kla, manera líkido (awa, zùk), polvo (suku, santu), sustansia (metal, palu) òf kualidatnan abstrakto (elegansia, lentitut). Ora nan ta ser modifiká pa un kantidat òf otro palabra di kantidat, hopi biaha ta agregá un unidat di medida pa mas klaridat. Por ehèmpel:

  • la acua; alga acua; tre tases de acua – awa; un tiki awa; tres kòpi di awa
  • lenio; multe lenio; du pesos de lenio – madera; hopi madera; dos pida di madera

Sinembargo, e sustantivonan inkontabel por wòrdu usa den un forma kontabel. Despues nan ta indiká ehèmpel òf instansia partikular:

  • Du cafes, per favore. – Dos kòfi, por fabor.
  • Me ia proba multe cesos. – Mi a purba hopi seso.
  • On no pote compara la belias de Paris e Venezia. – No por kompará e bunitesa di Paris i Venezia.

Género editá

E sustantivo normalmente no ta indiká nan sekso. Pa distingui e seksonan, ta usa e athetivonan mas i fema:

  • un cavalo mas – un kabai hòmber, un stal
  • un cavalo fema – un kabai muhé

Pero tin algun palabra pa relashonnan familiar ku ta marka hende muhé ku a i hende hòmber ku o:

  • ava, abuela-abuela - welo, wela
  • fia, fio - yu muhé, yu hòmber
  • neto, neto-nieta - nieto, nieta
  • sobrina, sobrino-sobrina - sobrino, sobrina
  • esposa, esposo-esposa - esposo, esposa
  • tía, tio-tía - tio, tia
  • xica, xico - mucha muhé, mucha hòmber

Tambe tin algun par ku ta usa diferente palabra pa e dos sekso:

  • dama, cavalor – dama, kabayero
  • diva, dio – dios
  • fem, om – muhé, hòmber
  • madre, padre – mama, tata
  • rea, re – reina, rei
  • seniora, senior – señora, señor
  • sore, frate – ruman muhé, ruman hòmber

E sufiho -esa raro bes ta forma e variantenan femenino di algun rol sosial históriko:

  • abade, abadesa – abate, abadesa
  • baron, baronesa – baron, baronesa
  • conte, contesa – konde, kondesa
  • duxe, duxesa – duke, dukesa
  • imperor, imperoresa – emperador, emperatris
  • marci, marcesa – markes, markesa
  • prinse, prinsesa – prins, prinsesa
  • tsar, tsaresa – zar, zarina

Frase nominal editá

Un sintágma nominal ta konsistí di un sustantivo i su modifikadornan: determinantenan, ku ta bini promé ku e sustantivo, i athetivonan i frasenan prepositivo, ku ta sigui e sustantivo.

E dos sintágma nominal mas importante den un frase ta e suheto i e opheto. E suheto ta bini promé ku e verbo i e opheto ta bini promé ku e verbo. Otro frase nominal ta wòrdu introdusí normalmente pa preposishon pa klarifiká nan funshon.

Un frase nominal normalmente mester kontené un determinante, kisas solamente e marker plural, -s. Pero E regla aki no ta apliká na nòmber propio, nòmber di dia di siman, luna i idioma, i na sustantivo inkontabel:

  • Desembre es calda en Australia. – Desèmber ta kalor na Australia.
  • Nederlandes es mea lingua orijinal. – Hulandes ta mi idioma original.
  • Me gusta pan. – Mi ta gusta pan.

E regla ta keda relahá tambe ora e sintágma nominal ta sigui un preposishon, partikularmente den ekspreshon fiho:

  • El es la comandor de polisia. – E ta e hefe di polis.
  • Me no gusta come bur de aracide. – Mi no gusta kome mantega di kakahuete.
  • Nos vade a scola. – Nos ta bai skol.
  • Acel es un problem sin solve en matematica. – Esey ta un problema sin resolve den matematika.
  • Un virgula pare nesesada per claria. – Un koma ta parse nesesario pa mas klaridat.

Un adjektivo òf determinante por wòrdu modifiká dor di un atverbio anterior. Pasobra atverbionan ta parse athetivonan, athetivonan múltiple normalmente ta separá pa koma òf e. den papiamentu, e entonashon ta klarifiká e diferensia:

  • Sola un poma multe putrida ia resta. – Solamente un manzana a keda hopi podre.
  • Me ia encontra un fem bela intelijente. – Mi a topa un muhé bunita i inteligente.
  • Me ia encontra un fem bela, joven, e intelijente. – Mi a topa un muhé bunita, hóben i inteligente.

Tin biaha un sustantivo ta solamente un ficha pa kualke miembro di su klas. Den e kasonan aki, no ta importá si ta usa e o un, òf si e sustantivo ta plural òf singular:

  • La arpa es un strumento musical. – E harpa ta un instrumento musikal.
  • Un arpa es un strumento musical. – Un harpa ta un instrumento musikal.
  • Arpas es strumentos musical. – Arpanan ta instrumento musikal.

Un pronòmber ta un kaso spesial di un frase nominal. Normalmente no por kambia e pronòmbernan.

Aposishon editá

Ta bisa ku dos frase nominal ta den aposhishon ora un ta sigui otro direktamente i tur dos ta referí na e mesun entidat. Den mayoria kaso, e di dos frase ta identifiká e entidat:

  • la Rio Amazona – Rio Amazonas
  • la Mar Pasifica – Oseano Pasífiko
  • la Isola Skye – Skye Island
  • la Universia Harvard – Universidat di Harvard
  • la Funda Ford – e Fundashon Ford
  • Re George 5 – Rei George V
  • San Jacobo la major – Santiago e Mayor
  • Piotr la grande – Pedro e Grandi
  • mea ami Simon – mi amigu Simon
  • la parola “inverno” – e palabra "winter"
  • la libro La prinse peti – e buki E Prinsipito

Akronimanan i letranan solto por sigui un sustantivo direktamente pa kambia e sustantivo:

  • La disionario es ance disponable como un fix PDF. – E dikshonario ta disponibel tambe komo un archivo pdf.
  • El ia porta un camisa T blu de escota V. – E tabata bisti Un t-shirt blauw ku un cuello V.

Tin biaha dos sustantivo ta apliká igual na un opheto òf persona. Den e kasonan aki, e sustansianan ta uní pa un script:

  • un produor-dirijor – un produktor-direktor
  • un primador-scanador – un printer-scanner

Den tur kaso, e plural -s òf -es ta apliká na tur dos sustantivo:

  • la statos-membros – e estadonan miembro
  • produores-dirijores – produktor-direktornan

Un kaso spesial ta enserá e verbo nomi (nòmber):

  • Nos ia nomi el Orion. – Nos ta yam'é Orion.
  • Me nomi esta forma un obelisce. — Mi ta yama e forma aki un obelisko.

Determinante editá

Un determinante ta un palabra ku ta modifiká un sustantivo pa ekspresá e referensia di e sustantivo, inkluyendo su identidat i kantidat. Aparte di e marker plural-s (ku ta konsiderá un determinante den LFN), e determinante semper ta bini promé ku e sustantivo.

Tin diferente tipo di determinante. Ehèmpelnan típiko di kada klase ta: tota, la, esta, cual, cada, mea, multe, otro.

Predeterminante editá

Tota ta nifiká "tur". E ta indiká e kantidat total di e referente di e sustantivo. Diferente di cada, tota ta referí na tur kos, en bes di individuonan separá ku ta konsistí di dje:

  • Tota linguas es asurda. – Tur idioma ta absurdo.
  • Me va ama tu per tota tempo. – Lo mi stima bo pa semper / tur ora.
  • La lete ia vade a tota locas. – Lechi a bai tur kaminda.
  • On ia oia la musica tra tota la vila. – E músika a wòrdu skuchá den henter e stat.

Ambos ta nifiká "tur dos". E por wòrdu usa na lugá di tota ora bo sa ku e kantidat total ta solamente dos. E sustantivo mester ta plural:

  • Ambos gamas es debil. - Tur dos pia ta débil.

Semántikamente, tota i ambos no ta diferente for di e kuantifikadónan, pero nan ta tratá komo un klase separá pa motibu di nan sintaksis: nan ta promé ku tur otro determinante den un frase nominal, inkluyendo la.

Nan por wòrdu usa komo pronòmber tambe.

Artíkulo editá

LFN tin dos artíkulo: e artíkulo definí la i e artíkulo indefiní un. "Definí" aki ta nifiká ku e referente di e sustantivo ta "definí kaba", en bes di ta algu nobo.

La ta wòrdu introdusí dor di un sustantivo ku ta indiká un hende òf algu ku e skuchadó ta konsiente di dje kaba. E ta wòrdu usa den e siguiente tipo di situashonnan:

  • E asuntu a ser menshoná kaba:
    • Me ia compra un casa. La casa es peti. – Mi a kumpra un kas. E kas ta chikitu.
  • E oyentenan por adiviná fásilmente ku e asuntu ta eksistí:
    • Me ia compra un casa. La cosina es grande. – Mi a kumpra un kas. E kushina ta grandi.
  • E resto di e frase ta spesifiká e asuntu bon suficiente:
    • El ia perde la numeros de telefon de sua amis. – E a pèrdè e numbernan di telefòn di su amigunan.
  • E oyentenan por persibí e asuntu direktamente:
    • La musica es bela, no? – E músika ta dushi, bèrdat?
  • E asuntu ta bon konosí pa tur hende. Esaki ta inkluí kamponan di estudio i substansianan abstrakto:
    • La luna es multe distante de la tera. – E luna ta leu for di tera.
    • Me no comprende la matematica. – Mi no ta komprondé matemátika.
    • El ama la cafe. – E ta gusta kòfi.
    • La felisia es plu importante ca la ricia. – Felisidat ta mas importante ku plaka.

Un ta introdusí un sustantivo singular ku ta referí na algu ku e skuchadó no ta konsiente di dje ainda. E no ta ser usa ku sustantivo plural òf inkontabel. (E ta sirbi tambe komo kuantifikadó ku ta nifiká "un".)

  • Me vole leje un libro. – Mi ke lesa un buki.
  • Un gato ia veni en la sala. – Un pushi a drenta e kamber.

Algun idioma tin un artíkulo partitivo ku ta indiká un kantidat indefiní di un sustantivo ku no por konta. LFN ta usa la, òf ningun artíkulo en absoluto:

  • Me gusta la cafe. – Mi ta gusta kòfi.
  • Me gusta cafe. – Mi ta gusta kòfi.
  • Me bevi cafe. – Mi ta bebe kòfi.

Demostrativo editá

E demostrativo ta apuntá riba e referente di e sustantivo, posishonando e den tempu òf den espasio òf den e diskurso mes.

Esta ta nifiká "esaki". E ta similar na e, pero ta apuntá na un elemento ku ta serka di e papiadó, sea físikamente òf metafórikamente:

  • Me posese esta casa. – Mi ta doño di e kas aki.
  • Esta libros es merveliosa. – E bukinan aki ta maravioso.
  • Me gusta esta cafe. – Mi ta gusta e kòfi aki.
  • Esta mense ia es difisil. – E luna aki tabata difísil.
  • Esta frase conteni sinco parolas. – E frase aki ta kontené sinku palabra.

Acel ta nifiká "esei". E ta similar tambe na la, pero ta apuntá na un elemento ku ta distante for di e papiadó, òf por lo ménos mas distante ku esta:

  • Acel xico regarda acel xicas. – E mucha hòmber ei ta wak e muhénan ei.
  • Atenta denova en acel modo. – Purba di nobo e manera ei.
  • Acel torta es noncomable. – E bolo ei no ta kuminda.

Esta i acel por bira pronòmber.

Interogativonan editá

Determinantenan di pregunta ta un forma pa krea pregunta.

Cual ta puntra "ki" òf "kiko":

  • Cual animal es acel? – Ki animal e ta?
  • Cual vejetales es la plu bon? – Ki berdura ta e mihó?
  • Tu veni de cual pais? – Di kua pais bo ta bini?
  • Cual fenetras es rompeda? – Ki bentana ta kibra?
  • Cual pinta tu prefere? – Ki pintura bo ta preferá?

Cuanto ta nifiká "kuantu" , ku un sustantivo kontabel òf no kontabel:

  • Cuanto casas es en tua strada? – Kuantu kas tin den bo kaya?
  • Cuanto pan tu pote come? – Kuantu pan bo por kome?

Kual i kuanto nan ta wòrdu usa komo pronòmber tambe.

Determinantenan di selekshon editá

E determinantenan di selekshon ta selektá individuonan spesífiko for di e kolekshon kompleto:

  • cada – kada
  • cualce – kualkier
  • alga – algun, un tiki, kualke
  • no – no
  • sola – solamente, su so

Kada ta nifiká "kada", konsiderando tur e elementonan separadamente komo individuo. E sustantivo mester ta kontabel pero singular:

  • Cada can ave un nom. – Kada kachó tin un nòmber.
  • Me no ia leje cada parola. – Mi no a lesa kada palabra.
  • Tu fa la mesma era a cada ves. – Bo ta hasi kada bes e mesun fayo.

Cualce ta nifiká "tur", esta, no ta importá kua. E sustantivo ta normalmente kontabel. "Tur hende" ku un sustantivo inkontabel ta "alga":

  • Prende cualce carta. – E ta koi kualke karta.
  • Cualce contenadores va sufisi. – Tur kontenedor lo sirbi.

Alga ta indiká ku e identidat di e referente di e sustantivo no ta spesifiká:

  • Me ia leje acel en alga libro. – Mi a lesa esaki den algun buki.
  • Cisa me va reveni a alga dia. – Kisas un dia mi lo bolbe.
  • Alga cosa es rompeda. – Algu ta kibrá.

Ora ta usa ku un sustantivo ku ta inkontabel, òf un sustantivo ku ta kontabel i plural, alga ta indiká ku no solamente no ta spesifiká e identidat di e referente, pero tambe su kantidat. Hopi biaha ta komprondé ku e kantidat ta bastante chikitu, sino lo bisa multe, pero no asina enfátikamente chikitu manera ku tiki:

  • Me va leje alga libros. – Mi ta bai lesa algun buki.
  • Alga polvo ia cade de la sofito. – Algun stòf a kai fo'i plafòn.
  • El ave alga pan en sua sesto. – E tin algun pan den su makutu.

No ta nifiká "no". E ta indiká ku e referente di e sustantivo ta ousente òf ineksistente:

  • Me ave no arbores en mea jardin. – Den mi hòfi no tin palu.
  • Tu va senti no dole. – Bo no ta bai sinti doló.
  • No arbor es plu alta ca la tore Eiffel. – Ningun palu ta mas altu ku e tóren di Eiffel.
  • Me ia encontra no person en la parce. – Mi no a topa niun hende den e parke.

Sola ta nifiká "solo", esta, solamente esaki i no otro:

  • El es la sola dotor en la vila. – E ta e úniko dòkter den e stat.
  • Estas es la sola du parolas cual nos no comprende. – Esaki ta e úniko dos palabra ku nos no ta komprondé.
  • Me va destrui la mur con un sola colpa. – Mi ta destruí e muraya ku un solo golpi.

E determinantenan aki, ku eksepshon di no i so, tambe por wòrdu usa komo pronòmber. Nan ta forma tambe e pronòmbernan spesial cadun, cualcun, algun i nun, ku ta referí na hende. Pa referí na kosnan, e determinante simplemente ta ser siguí pa kos.

Posesivonan editá

E determinantenan posesivo ta mea, tua, nosa i vosa:

  • Mea gato ia come un mus. – Mi pushi a kome un raton.
  • Me gusta multe tua dansa. – Mi ta gusta bo baile hopi.
  • Nosa ecipo va gania la premio. – Nos ekipo lo gana e premio.

E poseshon por wòrdu indiká tambe ku un frase manera:

  • Acel es la casa de tu. – Esei ta bo kas.

E pregunta posesivo den di tres persona, independientemente si e pronòmber ekivalente lo ta e, lo, los, on òf se:

  • La ipopotamo abri sua boca. – E hipopótamo ta habri su boka. (refleksivo)
  • Nos regarda sua dentes. – Nos ta wak su djentenan. (no refleksivo)

Pa ekspresa "su" (es decir, de las, òf de seta plural), por usa e determinante lor en bes di sua. Pero esaki nunka ta obligatorio. Sua semper ta posibel (i mas tradishonal), pero den sierto frase lor por ta mas kla:

  • La otelor mostra lor sala a sua visitores. – E doño di pension ta mustra su wéspetnan nan kamber.
  • La visitores gusta multe lor sala / sua sala. – E wéspetnan ta gusta nan kamber hopi.
  • Ance la otelor gusta lor sala. – E doño di pension tambe ta gusta nan kamber.

Kuantitativonan editá

Kuantifikadornan ta determinante ku ta yuda ekspresá e kantidat òf kantidat di e referente di e sustantivo:

  • -s – -s (marker plural)
  • un – un, na
  • du, tre, cuatro… – dos, tres, kuater…
  • multe – hopi
  • poca – poco
  • plu – mas
  • la plu – mayoria di nan
  • min – menos
  • la min – minimo

E marker plural - s ta e kuantifikador mas básiko. Un sintágma nominal ku ta inkluí un sustantivo plural no ta rekerí ningun otro determinante:

  • Me va leje libros. – Mi ta bai lesa [algun] buki.
  • Me va leje la libros. – Mi ta bai lesa e bukinan.

Ademas di ta e artíkulo indefiní, n. u. ta e number "un". E ta indiká un kantidat so di e referente di e sustantivo. P'esei, e sustantivo mester ta kontabel pero singular:

  • Me ave un frate e du sores. – Mi tin un ruman hòmber i dos ruman muhé.

E otro numeronan kardinal -du, tre, kuater, etc.- ta tambe kuantifikador.

  • Me ave tre gatos obesa. – Mi tin tres pushi gordo.
  • Me ave cuatro plu anios ca mea frate. – Mi ta kuater aña mas grandi ku mi ruman hòmber.

Multe ta indiká un kantidat grandi di e referente di e sustantivo. E ta nifiká "muchu":

  • Esta casa sta ja asi tra multe anios. – E kas aki a keda aki pa hopi aña.
  • La pijones come multe pan. – Pomba ta kome hopi pan.

Poco ta e contrario di multi, y ta indica un cantidad chikito. E ta nifiká "pocos" ku un sustantivo kontabel plural, i "poco" ku un sustantivo inkontabel:

  • Me reconose poca persones. – Mi ta rekonosé poko hende. (no hopi)
  • El pote dona poca aida. – E por duna tiki yudansa. (no hopi)
  • Compare: Me pote leje alga parolas. — Mi por lesa algun palabra. (un kantidat chikitu)

Plu ta nifiká "mas". E ta indiká un kantidat mas grandi di e referente di e sustantivo, i por wòrdu usá ku sustantivo plural i inkontabel. E plu ta nifiká "mayoria di" - e kantidat mas grandi:

  • Tu ave plu libros ca me. – Bo tin mas buki ku mi.
  • La plu linguas es bela. – Mayoria di e idiomanan ta bunita.
  • Plu pan es en la cosina. – Tin mas pan den kushina.
  • La plu fango es repulsante. – Mayoria di e lama ta repugnante.

Min ta e kontrario di plu, i ta nifiká "menos". E ta indiká un kantidat mas chikitu, i por wòrdu usá ku sustantivo plural i inkontabel. Min ta nifiká "ménos":

  • Me desira min vejetales ca el. – Mi ke ménos berdura kune.
  • Tu ia leje la min libros de cualcun ci me conose. – Bo a lesa ménos buki ku kualkier ku mi konosé.
  • El ave min interesa a cada dia. – Kada dia e tin ménos interes.

Tur kuantifikadó por wòrdu konvertí den pronòmber.

Determinantenan di similitut editá

Kuater determinante adicional ta relaciona cu similaridad y diferencia:

La mesma ta nifiká "e mesun kos". E palabra la normalmente no por ser omiti, aunke por ser cambia pa esta of acel:

  • Tu porta la mesma calsetas como me. – Bo ta bisti e mesun zóks ku mi.
  • La gera ia comensa en la mesma anio. – E guera a kuminsá e mesun aña.
  • Nos va reveni a esta mesma tema pos un semana. – Nos lo bolbe na e mesun tema den un siman.

Otra ta nifiká otro:

  • Nos ave aora esta tre otra problemes. – Awor nos tin e tres otro problemanan aki.
  • La otra solve ia es plu bon. – E otro solushon tabata mihó.
  • Tu ave otra pan? – Bo tin un otro pan?

Tal ta nifiká "tal", esta, di e tipo aki òf e tipo ei:

  • Me construi un macina de tempo. – Mi ta konstruí un mákina di tempu.
    • Tal cosas es nonposible. – Esei ta imposibel.
  • Me xerca un abeor. – Mi ta buska un apicultor.
    • Me no conose un tal person. – Mi no konosé un persona asina.
  • Tu vole repinti la sala? – Bo ke pinta e kamber atrobe?
    • Me prefere evita tal labora. – Mi ta preferá evitá e tipo di trabou ei.
  • Tu ave plu libros como estas? – Bo tin mas buki manera esakinan?
    • Si, me ave du otra tal libros. – Si, mi tin dos otro buki di e tipo aki.

Propre ta nifiká "propio", enfatizando e poseedor di e sustantivo. Ta particularmente útil despues di e determinante sua pa clarifica cu e nificacion ta reflexivo, es decir, cu e sustantivo ta pertenece na e sujeto di e oracion:

  • Mea propre idea es an plu strana. – Mi propio idea ta mas straño ainda.
  • El ia trova la xarpe de sua sposo e ia pone lo sirca sua propre colo. – El a topa su esposo su bistí i a pone e rond di su (propio) cuello.

Ordu di determinantenan editá

E determinantenan ta sigui un cierto orden:

  • E predeterminadornan tota i ambos, si nan ta presente, ta bini promé ku tur otro.
  • Despues ta bini un artíkulo, un demostrativo, un pregunta, un determinante di selekshon òf un posesiv. Normalmente no tin mas ku un determinante di e tipo aki den un frase nominal.
  • Despues di esei, por tin un òf mas kuantifikador òf determinadó di similaridat. Un determinante di similaridat nunka ta e promé palabra den un sintágma nominal numerábel singular. E ta semper precedé pa un otro determinante, òf pa dos, si un di nan ta un predeterminador (por ehèmpel, tota la otra libro).
  • Adjektivo bon i mal, aunke no ta determinante den nan mes, generalmente ta bini promé ku e sustantivo, despues di kualke determinante.

Por ehèmpel:

  • El ia colie sua poca posesedas e parti. – El a kolektá su poko poseshonnan i a bai.
  • Un otra problem es la manca de aira fresca asi. – Otro problema ta e falta di aire fresco aki.
  • Nos no ia tradui ancora acel otra cuatro frases. – Nos no a tradusí e otro kuater frase ei ainda.
  • Tota la omes ia vade a la costa. – Tur hòmber a bai kosta.

Athetivonan editá

Un athetivo ta un palabra ku ta kambia e sentido di un sustantivo. E ta representá e kualidatnan di loke e sustantivo ta indiká.

Den LFN, e athetivonan no ta varia den sekso ni den number.

Orden di palabra editá

Mayoria di e athetivonan ta wòrdu poné tras di e sustantivo ku nan ta kambia. Sinembargo bon ("bon") i mal ("malo") ta keda posishoná dilanti di e sustantivo, a ménos ku nan mes ta modifiká:

  • un bon can – un bon kachó
  • un can plu bon – un kachó mihó
  • la mal enfante – e mucha malu
  • un mal can bon instruida – un kachó malu bon di trein
  • bon enfantes mal comprendeda – muchanan bon komprondé

Den mayoria kaso, ta posibel pa añadí mas ku un athetivo ku ta kualifiká sin kousa konfushon. Pero den algun kaso, un di e athetivonan por ser komprondé komo un atverbio ku ta alterá e nifikashon di e siguiente athetivonan. E por wòrdu poné entre e athetivonan pa evitá konfushon:

  • la nara vera longa – e storia hopi largu (vera = atverbio)
  • la nara vera e longa – e storia berdadero i largu (vera = athetivo)
  • la om grande, forte, e stupida – e hòmber grandi, fuerte i bobo (tres athetivo)

Den algun kaso, por pone un athetivo dilanti di e sustantivo: pa motibu di estilo den poesia òf relato, òf ora ta trata di athetivo di peso similar:

  • la peti casa bela – e kas chikitu dushi
  • un fea arbor vea – un palu bieu i desagradabel

Athetivo ku mas ta kumbiní pa e uso aki ta esun mas simpel i kòrtiku, manera bela, fea, nova, vea, grande, i peti.

Komparashon editá

Athetivo di komparashon ta wòrdu formá dor di añadí e atverbionan plu ("mas") i min ("menos"). "Ku" ta ca na LFN:

  • La cosina es plu calda ca la jardin. – Den kushina ta hasi mas kalor ku den hòfi.
  • Esta leto es min comfortosa ca me ia previde. – E kama aki ta ménos komfortabel ku mi a pensa.

Athetivo superlativo ta wòrdu formá dor di añadí atverbionan plu ("e mas") i min ("e menos"):

  • La sol es la ojeto la plu calda en la sistem solal. – E solo ta e opheto mas kayente den e sistema solar.
  • El ia ave un fia la plu bela en la mundo. – E tabatin e yu muhé di mas bunita na mundu.

Bo por kombiná un ordinal ku e konstrukshon superlativo:

  • Vega es la stela sinco la plu briliante en la sielo de note. – Vega ta e di sinku strea mas briyante den firmamentu.
  • El ia deveni la om tre de la plu ricas en la mundo. – E a bira e di tres hòmber mas riku na mundu.

E komparashonnan di igualdat ta forma ku e kombinashon tan... como ("tantu... komo""):

  • La arbor ia es tan alta como un casa. – E palu ta mes grandi ku e kas.

Athetivonan komo sustantivo editá

Un athetivo por wòrdu transformá den un sustantivo ku su sentido ta un ser ku tin e kalidat di e athetivo ei. E sustantivo resultante ta sigui e reglanan di sustantivo: tuma e - s di plural, ta dependé di determinante i si e por ser modifiká pa athetivo:

  • Esta anelo es perfeta sirculo. Lo es un sirculo perfeta. – E renchi aki ta rondó perfekto. E ta un rondó perfekto.
  • Marilyn es un blonde, e seniores prefere blondes. – Marilyn ta blònt i hòmbernan ta preferá blònt.

Atverbionan editá

Meskos ku athetivo ta palabra ku ta kambia sustantivo, atverbio ta palabra ku ta kambia kasi tur otro kos, manera verbo, athetivo, otro atverbio, determinante, preposishon, frase nominal i asta frase kompletu. Atverbionan ta duna informashon tokante lugá, tempu, sirkunstansia, kausa, manera òf grado.

Posishon editá

Den Elefen, atverbionan i athetivonan ta di e mesun forma. E diferensia ta kla dor di e posishonamentu: e athetivonan sigui e sustantivonan; e atverbionan ta sigui e verbonan i ta promé ku otro palabranan:

  • La om ia studia atendosa la testo. – E hòmber a studia e teksto ku kuidou. (modifikando un verbo)
  • Me ia veni asi en un tren riable lenta. – Mi a bini den un trein ridíkulamente lènti. (modifikando un athetivo)
  • La tren ia move asurda lenta. – E trein tabata move absurdamente lento. (modifikando otro atverbio)
  • Me no oia multe bon tu. – Mi no por tende bo masha bon. ("multe "ku ta modifiká "bon", i" multe bon "ku ta modifiká "oia")
  • Cuasi sento persones ia espeta sur la plataforma. – Prácticamente un kantidat di hende tabata warda riba e plataforma. (modifikashon di un kuantifikadó)
  • On ia escava un buco direta ante mea porte. – Nan a kibra un buraco net dilanti di mi porta. (modifiká un preposishon)
  • Sola la manico es rompeda. – Solamente e man ta kibra. (modifiká un sintágma nominal)
  • Strana, el ia porta un balde de pexes. – Stranamente, e tabata karga un saku di piská. (modifiká un frase)

Un atverbio (òf frase atverbial) ku ta modifiká un verbo (òf henter e frase) tambe por wòrdu poné na kuminsamentu di e frase. I si e no ta kousa konfushon, tambe por pone un atverbio despues di e opheto di e verbo òf na final di e frase:

  • El dansa bon. – Baila bon.
  • Pronto el va cade. – Pronto lo e kai.
  • Surprendente, el es un xico multe bon. – Sorprendentemente, e ta un mucha hopi bon.
  • Me no oia tu multe bon. – Mi no por tende bo masha bon.
  • pero: Me leje felis la libro. – Mi a lesa e buki felis.

Den algun kaso, un atverbio ku ta bini promé ku un athetivo por ser uni kuné ku un script pa klarifiká e nifikashon:

  • la parolas nova-creada-e palabranan nobo kreá

Otro forma pa klarifica un nifikashon atverbial es decir den modo òf grado:

  • La melodia es bela en modo surprendente. - E melodia ta sorprendentemente bon.

Komparashon editá

Komparashon di atverbio ta eksaktamente manera komparashon di athetivo.

Atverbionan primario editá

Ademas di e kantidat grandi di atverbionan derivá for di athetivo, Elefen tin algun palabra ku ta solamente atverbionan:

  • apena – apenas
  • cisa – kisas
  • cuasi – kasi
  • tan – pues (te asina leu)
  • tro – demasiado (excesivamente)
  • asi – aki
  • ala – aki
  • an – hasta (kontrario na loke a spera)
  • ance – tambe
  • ancora – ainda
  • aora – awor
  • alora – pues (na e momento ei)
  • denova – un biaha mas
  • ja – ya
  • nunca – nunka
  • sempre – semper
  • ier – ayera
  • oji – awe
  • doman – mañan

Tan e ta usa den exklamashonnan:

  • Un vista tan bela! – Esta bunita bista!
  • Tan stonante! – Esta inkreible!

Atverbionan kuantifikador editá

Algun kuantifikador por wòrdu konvertí den atverbio, indikando e ekstenshon òf grado ku algu ta e kaso.

  • no – no
  • alga – algun
  • multe – hopi
  • poca – chikitu
  • plu – mas
  • min – menos
  • la plu – mayoria di
  • la min – minimo

No manera un atverbio ta nifiká "no", "na ningun grado". E ta nenga loke e ta kambia. Komo kaso spesial, ora e ta modifiká un verbo, e ta bini promé ku e verbo:

  • Los no va comprende. – Nan lo no komprondé.
  • Nos ave no sola un orania, ma ance du bananas. – Nos no tin solamente un naranja, pero tambe dos banana.
  • O, no esta problem denova! – Oh, no e problema aki atrobe!

Alga komo atverbio ta nifiká algo, algo, bastante, te na un cierto punto:

  • Acel es un caso alga spesial. - Ta un kaso bastante spesial.
  • Alga confusada, el ia cade en la lago. - Un tiki konfundí, el a kai den e lago.

Multe komo atverbio ta nifiká "mucho", "mucho", "gran parti":

  • Me es multe coler. - Mi ta hopi rabia.
  • El ama multe la femes. - E ta stima muhé hopi.

Poco manera atverbio ta nifiká poco, no hopi, solamente den un medida chikitu:

  • Me es poca interesada. - Mi no ta hopi interesá.
  • El core poca. - E ta kore un tiki.

Plu i min komo atverbionan ta nifiká " mas " i "menos", "na un grado mas haltu" i "na un grado mas abou":

  • Tu aspeta plu joven ca me. - Bo ta parse mas hóben ku mi.
  • No parla plu. - No papia mas.
  • Me es min contente con la resulta ca me ta prefere. - Mi ta ménos kontentu ku e resultado ku mi ke.

Plu i min komo atverbionan ta nifiká mas i menos, na e medida máksimo i na e medida mínimo:

  • “Pardona” es la parola la plu difisil. - "Mi ta lamentá" ta e palabra mas difísil.
  • El es la om la min interesante en la mundo. - E ta e hòmber ménos interesante di mundu.
  • A la min, nos ave ancora la un la otra. - Por lo ménos nos tin otro ainda.

Atverbionan interrogativo i relativo editá

E siguiente atverbionan por wòrdu usa den diferente manera:

  • cuando – ora
  • do – unda
  • como – kon
  • cuanto – kuantu
  • perce – pakiko

Nan ta krea preguntanan direkto i indirekto, i ta introdusí klausinan relativo. Komo un ekstenshon di nan uso relativo, nan ta komportá nan mes tambe komo konjunshonnan ku ta introdusí klausulanan atverbial: cuando, por ehèmpel, ta e abreviashon di a la tempo cuando. Tambe por introdusí nan dor di preposishon.

Cuando e ta nifiká "ki ora" (a cual tempo, en cual tempo) :

  • Cuando nos va come? – Ki ora nos ta bai kome?
  • La enfante demanda cuando nos va come. – E mucha ta puntra ki ora nos ta bai kome.
  • En la anio cuando me ia nase, la clima ia es multe calda. – E aña ku mi a nase, e klima tabata hopi kalor.
  • Cuando nos ariva, me va dormi. – (Na e momento ei) ora nos yega, lo mi drumi.
  • Nos va canta ante cuando nos dansa. – Nos lo kanta promé ku nos bai baila.
  • Nos va dansa pos cuando nos canta. – Nos lo baila despues di kanta.
  • Nos va dansa asta cuando nos adormi. – Nos lo baila te ora nos drumi.

Do ta nifiká "donde" (na kua loko, na kua loko). Ora ta usa ku un verbo di moveshon, do hopi bia ta nifiká 'na unda':

  • Do es la can? – Unda e kachó ta?
  • Me no sabe do nos vade. – Mi no sa unda nos ta bai.
  • En la pais do me ia nase, la clima es multe calda. – Den e pais kaminda mi a nase, e klima ta hopi kalor.
  • El ia dormi do el sta. – E tabata drumi kaminda e tabata.
  • Me veni de do tu ia visita me. – Mi ta bini for di unda bo a bishitá mi.
  • La polisior ia desinia un sirculo sirca do el ia trova la clave. – Polis a pinta un sirkulo rond di unda el a haya e yabi.

Como ta nifiká "kon" (en cual modo). E ta sirbi tambe komo preposishon ku ta nifiká komo:

  • Como tu conose mea nom? – Kon bo sa mi nòmber?
  • Me no comprende como tu conose mea nom. – Mi no ta komprondé kon bo sa mi nòmber.
  • La manera como tu pasea es riable. – E manera ku bo ta kana ta ridíkulo.
  • Me parla como me pensa. – Mi ta papia manera mi ta pensa.
  • La descrive ia difere multe de como la loca aspeta vera. – E deskripshon tabata hopi diferente for di kon e lugá ta parse realmente.
  • Tua oios es como los de un falcon. – Bo wowonan ta manera esun di un falkon.

Cuanto ta nifiká "kuantu" (en cual cuantia). E ta sirbi tambe komo kuantifikador ku e mesun nifikashon:

  • Cuanto la orolojo custa? – Kuantu e orologio ta kosta?
  • Cuanto tu ia compra? – Kuantu / kuantu bo a kumpra?
  • Cuanto tu desira esta torta? – Kuantu bo ke e bolo aki?
  • Me va demanda cuanto ia ariva. – Mi ta puntra kuantu a yega.
  • Nos va aida cuanto nos pote. – Nos lo yuda mas tantu ku nos por.
  • Tu sabe cuanto me ama tu? – Bo sa kuantu mi ta stima bo?

Perce ta nifiká "pakiko" (den varios sentido: en cual cuantia). E konjunshonnan korespondente ta car ("pasobra","pa motibu ku") i afin ("pa ku", "ku intenshon ku"). Semper ta usa e palabra spesial perce, no per cual:

  • Perce tu core? – Dikon bo ta kore?
  • La fem ia demanda perce la fenetra es rompeda. – E muhé a puntra pakiko e bentana tabata kibra.

Verbonan editá

Un verbo tipiko ta denota e okurrensia òf abandono di un akshon (korre, para), un relashon (tener, perde) òf un estado (para, derti). Den Elefen, e verbonan no ta kambia pa indiká kosnan manera tempu òf estado di ánimo. Na lugá di esei, ta usa atverbionan, spesialmente e tres preverbionan ia, va i ta. Tur verbo por ser reutiliza sin kambio komo sustantivo.

Tempo editá

E tempu futuro ta marká ku va (un palabra di orígen franses). E tempu pasá, inkluyendo e perfekto i e pluskuamperfekto, ta marká ku ia (di orígen chavakano). Esaki ta atverbionan spesial ku ta bini promé ku e verbo. E tempu presente no ta marká:

  • Me canta. – Mi ta kanta / Mi ta kantando.
  • Me va canta. – Mi lo kanta / Mi ta na punto di kanta.
  • Me ia canta. – Mi tabata kanta / mi a kanta.

Storia ta deskribi eventonan ku ta tuma lugá den pasado (òf un pasado imaginado), òf ku su lokashon den tempo no ta di interes pa e lektor. Den e kasonan ei, e ai por wòrdu skomptá.

Elefen no ta distinguí e aspektonan perfekto i imperfekto di e verbo (por ehèmpel, "Mi a kome", "Mi tabata kome"). Sinembargo, un por klarifiká e sekwensa temporal di dos akshon fásilmente dor di marka e promé ku ja ("ya"):

  • Cuando tu ia encontra nos, nos ia come ja. – Ora bo a topa nos, nos a kome kaba.
  • Si tu reveni doman, me va fini ja la labora. – Si bo bolbe mañan, lo mi a kaba ku e trabou.
  • Sempre cuando me ateni la fini de un capitol, me oblida ja la titulo. – Kada bes ku mi yega na final di un kapítulo, mi a lubidá e titulo.

Tin otro manera pa klarifika e sekuensia temporal:

  • Me ia come ante aora. – Mi a kome promé awor.
  • Me ia come plu temprana. – Mi a kome promé.
  • Me ia fini come. – Mi a kaba di kome.
  • Me va come pronto. – Mi lo kome pronto.
  • Me comensa come. – Mi ta kuminsá kome.
  • Me va come pos acel. – Mi lo kome despues di esei.
  • Me va come plu tarda. – Mi lo kome despues.
  • Me ia abitua come en la note. – E tabata kome durante anochi.
  • Me ia come abitual en la note. – E tabata kome durante anochi.

LFN tin un partíkula opshonal "irrealis" ta (di origen haitiano) ku por wòrdu usa pa indika ku algo ta irreal, òf den duda, òf simplemente posibel òf desea. Un frase ku ta ta trata un realidat alternativo. Den frase ku ta usa si ("si"), ta ta agregá den e klausula prinsipal, pero generalmente ta omití den e klausula "si", maske no ta prohibí pa inkluí e ei. E por sugeri un futuro ku ta ménos probabel ku un ku e ta usa ta bai. Ta tambe por transmiti un petishon kortés. E por wòrdu usa den diferente situashon kaminda hopi idioma lo a usa estado di ánimo subjuntivo òf kondishoná, i hopi bia ta korespondi ku e palabra ingles would:

  • Si me ta rena la mundo, cada dia ta es la dia prima de primavera. – Si mi goberná mundu, kada dia lo ta e promé dia di primavera.
  • Si lo no esiste, on ta debe inventa lo. – Si e no tabata eksistí, bo mester a invent'é.
  • Si tu canta, me va escuta. – Si bo kanta, lo mi skucha bo.
  • Si tu va canta, me va escuta. – Si bo kanta, lo mi skucha.
  • Si tu canta, me ta escuta. – Si bo kanta, lo mi skucha bo.
  • Si tu ta canta, me ta escuta. – Si bo kanta, lo mi skucha bo.
  • Me duta ce tu ta dise acel. – Mi ta duda si bo ta bisa esei.
  • Tu ta dona la sal, per favore? – Bo por pasa sal, por fabor?

Normalmente, solamente un di va, ia i ta por wòrdu usa ku kada verbo. Un eksepshon ta ia ta, ku tin e mesun nifikashon ku e kondishon ku a pasa den e idiomanan rumanse i lo "tin" den ingles. Un ehèmpel ta Un komentario amüsante di Richard Nixon:

  • Me ia ta es un bon pape. – E lo tabata un bon Papa.

Diferente di ingles, e idioma ku a wòrdu reportá na Elefen ta mantené e tempu di e frase original:

  • El ia dise ce la sala es fria. = El ia dise: “Oji, la sala es fria.” – El a bisa ku e kamber tabata friu. = El a bisa: "e kamber ta friu awe.”
  • El ia demanda esce la sala es fria. = El ia demanda: “Esce la sala es fria?” – E a puntra si e kamber tabata friu. = A puntra: "e kamber ta friu?”
  • El ia pensa ce la sala ia es fria. = El ia pensa: “Ier, la sala ia es fria.” – E tabata kere ku e kamber tabata friu. = El a pensa: "e kamber tabata friu ayera.”

Imperativo editá

E imperativo, òf forma di komando di e verbo, no ta marka. E ta diferensiá for di e tempu presente den kua e suheto ta wòrdu skòp. E suheto normalmente lo ta bo òf bo, esta e persona na ken e ta dirigí. Ta òf ta ce por wòrdu usa si mester inkluí un tema:

  • Para! – Para!
  • Pardona me. – Mi ta pidi diskulpa / mi ta deskulpa .
  • Toca la tecla de spasio per continua. – Presioná e spaarbar pa sigui.
  • Vade a via, per favore! – Por fabor bai!
  • Ta ce tua rena veni! – Bini bo reino!, laga bo reino bin!
  • Ta ce nos dansa! – Ban baila!

Negashon editá

Verbenan ta nenga ku e atverbio no, ku ta antesede tantu e verbo komo a va, ia òf ta:

  • Me no labora oji, e me no va labora doman. – Mi no ta trahando awe, i lo mi no ta trahando mañan.
  • El no ia pensa ce algun es asi. – Mi no tabata kere ku tabatin niun hende aki.
  • No traversa la strada sin regarda. – No krusa e kaya sin wak.

Partisipionan editá

Un partisipio ta un verbo usa komo athetivo òf atverbio. Verbonan ta forma partisipio aktivo den -nte i partisipio pasivo den -da. E ta athetivonan ekivalente na "-ing" i "-ed" (òf"-en") na ingles, i por wòrdu usa igual bon komo atverbio i sustantivo. E partisipio aktivo normalmente tambe ta implika un akshon den kurso, mientras ku e partisipio pasivo ta sugeri ku e akshon a tuma luga den pasado:

  • Un ruido asustante ia veni de la armario. – Un zonido teribel tabata bini for di e wardrobe. (adjektivo)
  • La om creante scultas es amirable. – E hòmber ku ta krea skultura ta admirabel. (adjektivo; = om ci ta krea skultura)
  • El ia sta tremante en la porta. – E tabata keda tiritando na porta. (atverbio)
  • Nos ia colie tota de la composantes. – Nos a kolektá tur e komponentenan. (sustantivo)
  • Per favore, no senta sur la seja rompeda. – Por fabor, e no ta sinti su mes den e stul kibra. (adjektivo)
  • El ia leje xocada la reporta. – El a lesa e rapòrt den estado di shock. (atverbio)
  • Sua novela va es un bonvendeda. – Su novela lo ta un éksito di benta. (sustantivo)

E partisipio aktivo por tin un opheto. Ademas, e por wòrdu usa komo komplemento di e verbonan pa transmiti un sentido progresivo:

  • Me es lenta asorbente la informa. – Mi ta absorbiendo e informashon lentamente.
  • Me no ia disturba tu, car tu ia es laborante. – Mi no a molestia bo, pasobra bo tabata trahando.

Pero un konstrukshon partisipativo ta hopi bia no nesesario, ya ku tin otro formanan pa ekspresá e nifikashon aki:

  • Me asorbe lenta la informa. – Mi ta absorbe e informashon lentamente.
  • Vade a via, me labora. – Bai, mi ta trahando.
  • Me continua come. – Mi ta sigui kome.
  • Me come continual. – Mi kome kontinuamente.
  • Me come tra la dia intera. – Mi kome durante henter dia.

E partisipio pasivo por ser usa komo komplemento di e verbonan es òf deveni, produsí un sentido pasivo. Par ("por") ta introdusí e agente di un akshon pasivo:

  • Esta sala ia es pintida par un bufon. – E kamber aki a ser pintá dor di un payaso.
  • La sala deveni pintida. – E kamber ta ser pintá.
  • Acel ponte ia es desiniada par un injenior famosa. – E brùg ei a ser diseñá pa un ingeniero famoso.
  • Lo ia deveni conoseda ce el ia es un om perilosa. – E tabata konosí komo un hòmber peligroso.

Un frase aktivo ku on òf algun su suheto ta hopi bia un alternativa elegante na un frase pasivo:

  • On pinti la sala. – E kamber ta ser pintá.
  • On no sabe cuanto persones teme aranias. – No ta konosí kuantu hende tin miedu di spider.
  • Algun ia come lo. – Un hende a kome e.

E partisipio aktivo di es es esente:

  • Esente un bufon, el ia senta sur la seja rompeda. – Komo un payaso, el a sinta den e stul kibra.

Transitividat editá

Verbo ku suheto editá

Verbonan ku ta wòrdu uzá komo sustantivo editá

Preposishonnan editá

Un preposishon ta un palabra spesial ku ta introdusí un grupo nominal, formando un frase prepositivo. Un frase prepositivo normalmente ta kambia un sustantivo, pronomber, athetivo, atverbio òf por kambia un frase kompletu. E preposishon ta indiká kon e sintágma nominal ta referí na e struktura kontené, mustrando e funshon ku e tin den e modifikashon.

Elefen tin 22 preposishon.

Abreviashon editá

Na elefen ta usa un kantidat di abreviashon. E letranan no ta ser siguí pa puntonan.

Hopi abreviashon ta wòrdu usa pa palabranan òf frasenan komun. No ta usa mayúskulonan, salvo den kaso di kuminsamentu di frase.

  • acc (ance conoseda como) – alias
  • aec (ante la eda comun) – a.C.
  • ec (de la eda comun) – di nos era
  • etc (e tal cosas, e tal continuante) – etc. (et cetera)
  • lfn – LFN (lingua franca nova)
  • n (numero) – n. (franca )
  • nb (nota bon) – NB (nota bene)
  • ovn (ojeto volante nonidentifiada) – UFO (opheto bula no identifiká)
  • p (paje, pajes) – p. (página/s)
  • pd (per dise) – esta, esaki ta
  • pe (per esemplo) – por ehèmpel
  • pf (per favore) – por fabor
  • ps (pos scrive) – P.D (posdata)
  • tv (televisa, televisador) – TV (televishon)
  • v (vide) – wak

Elefen ta usa tambe abreviashonnan for di otro idioma i ku ta rekonosé internashonalmente i tambe abreviashonnan di sistema metrik:

  • cd (disco compata) – CD (cd)
  • pc (computador personal) – PC (personal computer)
  • cm (sentimetre) – cm (sentimetro)
  • km (cilometre) – km (kilómetro)
  • mg (miligram) – mg (miligram)
  • μm (micrometre) – μm (micrometro)
  • MB (megabait) – MB (megabyte)

Pa e formanan kòrtiku di nòmber propio i titulo, ta usa e letranan mayúskul. Sinembargo, palabranan manera e i de – ku no ta aparesé den letra mayúskul den e forma kompleto di e nòmber – ta wòrdu ignorá den e abreviashonnan. E nòmbernan aki tin biaha ta wòrdu introdusí dor di e, asta ora nan ta ser abreviá:

  • Dr (dotor) – Dr. (Doctor …)
  • Sr (senior) – Sr. (Señor …)
  • Sra (seniora) – Sra (Señora …)
  • la NU (Nasiones Unida) – N. U. (Organisashon Di Nashonnan Uní))
  • la RU (Rena Unida) – R.U. (Reino Uni)
  • la SUA (Statos Unida de America) – EEUU (Estados Unidos)

Algun nòmber propio ta mas konosí internashonalmente pa nan abreviashon original p'esei e ta keda konservá na elefen:

  • IBM-IBM (International Business Machines Corporation)
  • KGB-KGB (Комитет государственной безопасности, Komité di Siguridat Di Estado)

Puntuashon editá

En general, Elefen ta laga e eskoho di puntuashon na e eskritor, e úniko estandartnan ta esun di klaridat i konsistensia. Tin sierto konvenshon basiko, via, ku ta mescos ku den mayoria di e idiomanan europeo.

E promé palabra di un frase mester kuminsá ku un letra mayúskul.

Signo prinsipal di puntuashon editá

Un frase ordinario ta terminá ku un punto òf punto. ).

Si un frase ta un pregunta direkto, e ta terminá ku un señal di pregunta (? ).

Un señal di eklamashon (! ) por ser usa na final di un frase ku lo tin un intensidat emoshonal si e ta ser papiá.

Un koma ( , ) ta indiká un pausa natural den un frase, òf tin bia ta inkluí solamente pa separá un parti di un frase (manera un klausula) for di otro. E koma tambe ta ser usa pa separá e elementonan di un lista.

Ora ta skirbi number, e punto desimal por ser skirbi komo un koma òf un punto (punto). E gruponan di tres digitonan adjasinti por ser separá dor di espasio.

E dos puntonan ( : ) ta introdusí un presentashon mas detaya ku loke ta promé. Usa un letra mayúskul despues di dos punto si loke ta sigui ta un frase kompletu, pero no si ta solamente un lista òf parti di un frase.

E punto i koma (;) por wòrdu usa en bes di un punto entre dos frase ku ta reflehá òf balansá estrechamente ku otro. Tambe e por separá e elementonan for di un lista ora nan ta largu òf nan ta kontené nan mes koma.

No pone un lugá na man robes di un señal di puntuashon prinsipal. Pero pone un espasio na man drechi, excepto na final di un paragraf.

Komillas editá

Un señal di komillas ta aparece na inicio i na final di e palabranan ku ta presenta komo un sita directo. Tin diferente forma di komillas: '" "..." "...".

Den elefen, e forma " ta esun ku ta wòrdu usa normalmente, pasobra e ta kla, fásil pa skirbi i rekonosé internashonalmente. Ora un sita ta aparece den otro, e ta wordo poni ' na inicio i fin di e sita interno. Den bon tipografia, por ehèmpel den buki, ta usa e formanan kurba "" i", pero e formanan aki no ta nesesario pa komunikashon normal. No laga lugá entre e kumintashonnan i e teksto sita.

Den algun idioma un raya ( — ) ta aparesé den un diálogo ora un persona nobo ta kuminsá papia, en bes di e kumintashonnan. Nos ta rekomendá pa evitá esei na elefen, pasobra e ta ménos kla i por wòrdu konfundí ku e uso di skènario.

Ora ta sita e palabranan di un personahe den un storia, hopi biaha e ta ser acompaña pa un label ku ta indica ku e ta papia i su forma. Den elefen, pa e tipo di frase aki ta mihó pa pone un script entre e etiketa aki i kada parti di e sita. Asina ta fásil pa mantené e puntuashon eksakto di e frase original:

  • La vendor murmura – “Ma lo no es tan simple, mea ami.”
  • “Me acorda.” – la om responde felis.
  • “Perce tu es asi?” – la fem demanda.
  • “Cisa” – la bonvolor sujesta – “me pote aida.”
  • “Me ave un ami nomida Freda,” – el esplica – “ci es un tortuga.”

Otro señalnan editá

E puntonan di suspenshon ( ... ) ta sugeri un pausa òf ta indiká ku algun palabra a keda suspendé.

E guionnan (—o -) i e paréntesis (( ... )) ta envolví e komentarionan insertá den e fluho normal di un frase.

E apostròf ( ' ) ta indiká ku e vokal ta wòrdu skòp. Esaki normalmente ta sosodé solamente den poesia.

Na elefen e símbolonan di e moneda ( € ,¥, £ ,c, etc.) por wòrdu poné promé òf despues di e sifranan, segun kustumber di e pais en kuestion.

Tin otro señalnan di puntuashon, pero nan uso tin poco relashon ku e reglanan di elefen.