E articulo aki ta uza ortografia di Papiamento. Lo aprecia si por mantene e articulo aki na estilo di Papiamento.

E nomber Aruba probablemente ta bin di e idioma Arawak cu ya no ta existi mas. E prome biaha cu e palabra Aruba ta aparece, ta den un documento cu ta data for di 1526. Nunca por a determina si e nomber di e isla ta danki na su habitantenan of ta net robes.

Historia di Aruba
PaisAruba Editá
Ehempel di pintura haña den Fontein, pensa di ta hasi pa habitantenan indigeno di Aruba. Cu excepcion di 22 y 23.

E prome habitantenan di Aruba tabata e Indjannan Caquetio di e tribo Arawak. Na aña 1499 e prome Europeo cu a yega riba e beachnan di Aruba ta e descubrido Spaño Alonso de Ojeda. Rond 1515 Spañonan a deporta e Indjannan di Aruba pa Hispañola, (Republica Dominicano) unda nan mester a traha como esclavo den e mina di koper y plantacion. Di tera firme otro Indjannan a bin establece na Aruba. Na 1526 Juan de Ampués, un mandatario Spaño lo a cuminsa rehabita Aruba atrobe.

Periodo colonial editá

Na 1636, durante e culminacion di e Guera di 80 Aña entre Hulanda y Spaña, e Hulandesnan, bou di mando di Johannes van Walbeeck, a conkista Aruba pa e compania colonisado “West Indische Compagnie”. Cu yegada di Hulandesnan mayoria di e Indjannan a bandona Aruba y a bay establece nan mes na tera firme (continente Sur America). E compania “West Indische Compagnie” a destina Aruba como luga di cria bestia pa provision di cuminda pa Corsou.

E representante local di “West Indische Compagnie” tabata un commandeur. E autoridad central tabata den man di un director. E director tabata nombra door di “Heren XIX” (mandatarionan di W.I.C.) cu aprobacion di Staten-General. E director tabata cay bou di e “Gobierno halto” un colegio di gobernantenan di “West Indische Compagnie” di e colonia Brasil.

Durante e periodo di 1804-1806, si no ta Hulanda ta Inglatera of ta Francia of ta e general Venezolano, Fransisco de Miranda, tabata ocupa Aruba. Na 1805, durante e periodo di Napoleon, e Inglesnan a tuma mando over di e isla. Na 1816 a duna Aruba bek na e Hulandesnan.

Despues cu e Inglesnan a duna Aruba bek na Hulanda na 1816, e gobernacion general a cay bou di mando di e Rey di Hulanda. E islanan ariba tabata forma un colonia apart. Na 1928 a pone nan hunto cu Surnam y tabata goberna nan for di Paramaribo. Binti aña despues, na 1948, un constitucion nobo a bin na vigor den Reino Hulandes y cu ta duna pueblo mas poder.

Bao Reino Hulandes editá

Antias Hulandes editá

Na 1865 un reglamento nobo a bin na vigor pa Corsou y pa e cinco islanan cu tabata cay bou di Colonia Corsou. E mandatario mas halto local tabata ta un gobernador cu sede na Corsou. Contrario cu Surnam, Antias Hulandes no a haya representante di pueblo riba e nivel colonial.

E tempo ey e mando local na Aruba tabata den man di un gezaghebber. Dos “landraden” tabata yuda gezaghebber. E habitantenan cu tabata tin derecho di vota tabata eligi e landraden pa cuatro aña. Gezaghebber y e dos landraden hunto tabata yama “Raad van Politie”. Nan tabata tin e gobernacion diario y nan tabata responsabel na e autoridad na Corsou. E structura estatal aki a keda na vigor te cu 1936 ora cu a institui “Staten van Curaçao” y e lucha rond di e posicion di e lista dentro di Reino tabata tumando luga na Aruba.

E reparticion di tareanan entre e gobierno colonial y e islanan no tabata regla na un manera concreto. Na Aruba tabata existi e necesidad ey bon cla. Ya na 1933 tabata tende e grito pa decentralisacion, na momento cu e “Raad van Politie” a pidi Corona pa reorganisa e colonia cu mas autonomia pa e islanan.

Por considera e “Staatsreglement” di 1936 y e “Kiesreglement” di 1937 como contesta (negativo) riba e peticion di e “Raad van Politie”. Despues cu a introduci e “Staatreglement” di 1936, e “Kiesreglement” di 1937 tabata stipula cu 6 di e 10 miembronan di Staten ta di Corsou, 2 ta di Aruba, 1 ta di Bonaire y 1 ta di Isla Ariba.

 
Reina Juliana ta firma e Statuut di Reino Hulandes na 1954

Durante su discurso historico riba 6 di december 1942, Reina Wilhelmina a priminti mas autonomia na e teritorionan na otro banda di lama despues cu Segundo Guera Mundial termina. Ya durante guera caba e Comision Oppenheim a cuminsa pa inventarisa e deseonan estatal di e poblacion Antiano. E comision a yega na e conclusion cu e deseonan di Aruba pa mas autonomia, sigur no ta sin base y a propone pa duna mas autonomia y pa den futuro duna mas autoridad na e isla.

Riba 30 di juli 1947, 95 Arubiano prominente a dirigi nan mes pa medio di e “Raad van Politie” na Staten cu e peticion pa laga Corona sa cu den futuro nan ta desea di ta independiente di Corsou cu un propio status dentro di Reinado. Un comision di separacion institui na Aruba mester a elabora mas riba e status aki, den cua nan lo mester expresa oficialmente loke ta e deseonan estatal di pueblo. Tabata tin asina hopi resistencia contra e conclusionnan di e comision Oppenheim cu a revoca e concepto di areglo di estado.

Na 1948 a institui e Comision Aruba/Curaçao bou di presidencia di profesor van Poelje. E comision tabata tin e tarea pa expresa su mes con leu por duna Aruba un posicion apart den e orden huridico nobo. Door cu Aruba a bay di acuerdo cu e cambio di constitucion di 1948 y cu e resultadonan di e Conferencia di Mesa Rondo di 1948, un separacion for di Corsou a bira constitucionalmente imposibel. Antiyas di seis isla a bira un pais y a declara Antiyas como indivisible.

Relaciona cu e independencia di Indonesia, no tabata posibel pa sigui traha riba e futuro relacionnan entre Hulanda y e otro teritorionan Hulandes. Na 1949 a dicidi pa ehecuta un “Interimregeling”. Ora cu a traha e “Interimregeling”, Hulanda a priminti cu lo tene cuenta cu e ideanan di e “Comision van Poelje”. Den e Interimregeling a inclui cu lo hisa e cantidad di asiento den Staten te cu 22. E reparticion a bira 12 pa Corsou, 8 pa Aruba, 1 pa Boneiro y 1 pa Isla Ariba. Den e Interimregeling no a menciona e delimitacion di autoridadnan di islanan y pais.

Na 1951 a regla e autoridadnan insular den e Reglamento Insular di Antias Hulandes (Hulandes: Eilanden Regeling Nederlandse Antillen). Autonomia di e cuatro teritorio insular, esta Aruba, Corsou, Bonaire y Isla Ariba tabata tin e modelo di municipio Hulandes. E autoridad di teritorio insular di Aruba pa tuma decision tabata limita. Staten a keda fiha e arena politico di Aruba.

Como preparacion pa introduccion di e Statuut pa Reino Hulandes a tene conferencianan di Mesa Rondo. Na 1954 a realisa e Statuut di Reino Hulandes. Ora cu a traha e Constitucion di Antia Hulandes, cu ta fiha e ordenamento constitucional, atrobe a ratifica e principionan fundamental di e Reglamento Insular di Antia Hulandes.

Door di realisacion di e Statuut, Reino Hulandes tabata consisti di tres pais cu tabata ta Hulanda, Surnam y Antia Hulandes, cu na cabes La Reina. E organo gobernamental mas halto a bira Gobierno di Reino, cu tabata consisti di e conseho di minister Hulandes completo, e minister plenipotenciario di Surnam y e minister plenipotenciario di Antia Hulandes. E paisnan Surnam y Antia a haya autonomia. Gobierno di Reino tabata trata un cantidad di caso y interes comun, manera mantene independencia, defensa di Reino, relacionnan exterior, seguridad huridico y bon gobernacion.

Di awo pa dilanti e pais Antia Hulandes ta consisti di cuatro teritorio insular cu ta: Aruba, Corsou, Bonaire y Isla Ariba. Gobernador ta e mandatario mas halto cu, riba proposicion di representacion di pueblo (Staten), Corona ta nombra pa un periodo di seis aña. Parlamento di Antias Hulandes (Staten van de Nederlandse Antillen), representacion di pueblo, tabata consisti di 22 asiento; 12 pa Corsou, 8 pa Aruba, 1 pa Bonaire y 1 pa Isla Ariba hunto. Representacion di pueblo di Antia Hulandes ta di un sistema di un camara so. E pueblonan di e teritorionan insular ta eligi nan representantenan den Staten pa cuatro aña.

E teritorionan insular di Antias Hulandes a haya un Conseho Insular (eilandsraad) eligi. Na Aruba Conseho Insular tabata existi di 21 miembro cu pueblo ta eligi pa cuatro aña. Gezaghebber ta presidente di e Conseho Insular. Corona tabata nombra e gezaghebber. Conseho Insular tabata nombra un colegio di mandatario (bestuurscollege) cu tabata consisti di por lo menos 2 y maximo 6 diputado. Gezaghebber tambe tabata presidente di Colegio di mandatario. Diputadonan tabata encarga cu e gobernacion diario di Aruba.

Te cu 1986 e Reglamento Insular di Antia Hulandes, e Statuut y e Staatsregeling tabata determina e cuadro di derecho di estado y derecho di pueblo den cua Aruba tabata participa. Despues cu Surnam a bira independiente na 1975, Reino Hulandes tabata consisti di dos pais; Hulanda y Antia Hulandes. Durante e Conferencia di Mesa Rondo na 1983 a reconoce e autodeterminacion di tur e islanan di Antia Hulandes.

Pais Aruba editá

 
Sede di Gobierno di Aruba (parti nobo cu yama "Cocolishi") na Oranjestad

Riba prome di januari 1986 Aruba a haya su ‘status aparte’ den Reino Hulandes. Reino un biaha mas ta consisti di tres pais, esta Hulanda, Antia Hulandes y Aruba. Den e aña ey, Aruba a sali for di e constelacion Antiano, door di cual Aruba a bira e di tres pais den Reino. Cu e status aparte, Aruba tin su propio representacion di pueblo, Parlamento di Aruba y su propio gobernador. Parlamento tin su presidente. Gobierno di Aruba ta consisti di ministronan y gobernador.

Na 1990 ministro di Asuntonan di Antia Hulandes y Aruba, Hirsch Ballin, den su documento “Schets voor een Gemenebestconstructie”, a laga sa cu Aruba no mester bira independiente mas na 1996. Antia Hulandes tabata busca fervientemente un constelacion nobo despues di e Status Aparte di Aruba. E islanan no por a yega na un acuerdo cu ta satisface cada isla. For di e tempo ey a discuti masha hopi mes con Reino Hulandes lo mester sigui. Na aña 2004 e perspectiva politico a bolbe cambia. E islanan kier a separa for di otro y a tene un referendum na aña 2004 y 2005. Corsou y Sint Maarten a opta pa status aparte. Boneiro y Saba tabata desea di tin lasonan estrecho cu Hulanda. Sint Eustatius tabata kier a mantene Antia di cinco pero finalmente a opta alfin pa lasonan directo cu Hulanda. Riba 2 november di aña 2006 a firma e ‘Slotverklaring’ entre Hulanda, Antia Hulandes, Curaçao y Sint Maarten. Den e acuerdo ta para cu Hulanda lo tuma 80 porciento di e debenan di Antia Hulandes (mas o menos 2,4 miyard euro). Asina e islanan di Antia Hulandes, cada uno riba nan mes por cuminsa un relacion nobo cu Hulanda. E islanan Boneiro, Sint Eustatius y Saba lo bira un municipio apart di Hulanda. Sint Maarten y Curaçao kier un relacion autonomo cu Hulanda. E proceso aki di renobacion estatal a haya un retraso considerabel cu rechaso di e ‘Slotverklaring’ di parti di Conseho Insular di Curaçao. E acuerdo ta encera cu Gobierno Hulandes tin di bisa riba e tereno financiero y hudicial di Sint Maarten y Curaçao. Esaki tabata inaceptabel pa e politiconan di Curaçao.