E artíkulo aki ta skirbí na papiamentu. Lo ta apresiá si por mantené e artíkulo aki na estilo di papiamentu.

Un volkan ta un buraku ku a surgi den kapa di mundu kaminda k'e magma (elementonan kayente) ku ta bin foi interior di globo, ora e sali riba tera ta yamé lava. Volkan ta un struktura geológiko mayoria di volkannan riba mundu tin forma di un kono, ta depende dje elementonan ku ta mesklá den magma (piedra, metal, zwavel, silika, gas, chloor, kayente ku temperatura di mas o menos 700 te 1200 grado den interior di globo.) Globo no ta masif, e ta konsistí di e parti pafó e kapa eksterno, parti paden e mantel superior, mantel interno, núkleo eksterno i núkleo interno.

  • Den núkleo interno y eksterno tur materialnan ta likido komo e temperatura ta demasiado altu.
Volkan
volcanic landform
Supkategoria diseru Editá
Nòmber duná diVulcano Editá
Product or material produced or service providedcarbon dioxide, igneous rock Editá
Studiá pageologia, volcanology, igneous petrology, geophysics, geodynamics Editá
Described at URLhttps://neal.fun/earth-reviews/volcanoes Editá
Category for eponymous categoriesCategory:Wikipedia categories named after volcanoes Editá
Category for the view of the itemCategory:Views of volcanoes Editá
Unicode character🌋 Editá
E parti paden y pafó di globo
E kapa eksterno y plachinan tektóniko
E plachi Oseaniko ta pasa bou dje plachi Kontinental.
Sabana volkaniko na èisland.
Erupshon peligroso
Islanan riba renchi kandela
Gas ku shinishi peligroso ta tapa tur kos den besindario
Mauna Loa ta manera un fontèin
Toba un erupshon destruktivo riba Sumatra
  • Den mantel interno y mantel superior e magma ta meskla ku piedra, metal, gas y otro elementonan likido.
  • E lithosfer (kapanan di globo) ta konsistí di diferente plachinan tektóniko ku ta drif riba elementonan likido dje mantel superior. Tin dje plachinan tektóniko ta 75 km y tin ku 10 km diki y nan ta move riba e mantel superior manera un pont-brug riba awa.

Riba e otro planetanan Venus, Mars i tambe e lunanan Lo di Jupiter i Triton di Neptunus den sistema planetario of sistema solar tin volkan. Volkanologia ta e estudio di volkan, lava, magma y tur otro fenómenonan geológiko relashoná, e término volkanologia ta bin dje palabra latin vulcãcus ku ta nifiká Dios romano di kandela.

Kon volkan ta surgi editá

E kapa di globo ku ta konsistí di plachinan tektóniko ku ta lòs foi otro y ta move pokopoko den diferente direkshon mas o menos 2 cm pa aña,pero ora e preshon subi den e mantel superior e plachinan ta kuminsa halá bai o bin na otro kaminda k'e plachi oseániko ku ta mas fini ta sker, pero tòg mas pisa ta hala pasa bou di e plachi kontinental ku ta mustra mas diki pero mas lihe, ei ta surgi temblor bou di osean y meimei dje plachinan e magma ku ta bou di preshon grandi ta sali.Esaki ta un erupshon. Mayoria di volkannan ta konsentrá banda di plachinan tektóniko bou di oseán.kaminda e plachinan ta mas fini, e regionnan puntanan kayente Hotspot e ta keda bou di e volkan. E plachinan oseániko ku ta hala pasa bou di e plachinan kontinental, ta pusha nan pokopoko manda riba ei e ta forma serunan despues di hopi erupshon, den e áreanan aki tambe tin hopi terremoto. E regionnan aki di kapa eksterno (riba mundu) ta fini ei ta forma e kamara magmatiko bou di e volkan kaminda e magma ta mesklá ku otro elementonan y ta forma gas, temperatura y preshon altu.

Sabana volkániko editá

Sabana volkániko ta un área kaminda ta surgi gèiser, fontèin, bron di awa o lodo kayente, burakunan di gas o huma tur e tipo di fenómenonan ei ta keda den besindario di un punta kayente hotspot (por ehempel na èisland) kaminda ku plachi tektóniko ta mas fini y ta pasa meimei dje isla y bou di oséano despues di siglo di erupshon ku ta keda ripití 3 o 4 pa aña ta bin surgi islanan den laman.

Peliger di un volkan editá

Riba mundu tin volkannan peligroso, e magma dje tipo di volkannan aki ta forma elementonan manera gas, piedra likido, as i un konsentrashon di mas ku 65% di silika ku ta hasi e magma viskoso k'e masa no por alkansa e buraku riba den e krater y e pipa djé krater ta verstop, ku konsekuensia k'e ta keda forma gas y preshon haltu den e kamara magmatiko ku ta keda bou djé volkan y ta resultá den un katastrofe pa hende, naturalesa i bestianan den besindario ei. Pasobra e volkan aki por eksplota kalke momentu i henter e kabes di e seru ta bula bia kai den besindario ei, kaminda ku shinishi, gas, baranka i lava ta bai tapa tur kos (kompará esaki ku ora bo sakudi un bòter di shampaña te ora e kòrki bula dor djé preshon den e bòter).

Tipo di volkan editá

Stratovolkan ta un tipo di volkan altu su forma ta manera un kono, e magma tin un konsentrashon altu di silika y otro elementonan ku ta hasi e lava viskoso. Mayoria di volkannan riba mundu ta dje tipo aki, nan ta konsentrá hopi riba rant dje plachinan tektóniko kaminda e plachi oseaniko ta hala pasa bou dje plachi kontinental.Den osean pasífiko nan surgi riba rant dje plachi pasífiko kaminda ta yama renchi kandela ei tin hopi islanan.Stratovolkan ta e tipo di volkannan mas peligroso ora di un erupshon,mas tantu aña dura despues di e lastu erupshon mas peligroso e ta bira, komo k'e pipa dje krater ta sera kompleto y ta parse ku e volkan a paga pa semper.E por keda mas ku un siglo ketu, pero bou dje volkan den e kámara magmatiko kaminda e magma ta meskla ku otro elementonan manera CO2,zwavel y chlor ta bai forma gas, preshon i temperatura altu i un dia pa otro ta bin un erupshon eksplosivo ku ta kousá hopi viktima i daño na naturalesa, siudat i pueblonan den besindario. E kabes di seru ta bula unda ku lava, baranka, piedranan likido, shinishi, gasnan peligroso ku ta sali foi krater ta tapa tur kos den área di 30km rondo dje volkan.

Mount St.Helens editá

 
Mount St. Helens, 400 m a disparsé

E lastu erupshon di Mount St. Helens tabata na aña 1857 (e seru tabata 2950 meter altu), e siguiente erupshon dia 18 di mei 1980 tabata esun di mas grandi den historia di Merka. E tabata un erupshon eksplosivo ku a bula 400 meter fo'i kabes dje seru i a manda un kantidat di material volkániko den laira, 57 hende a bira viktima y mas ku 1 mion bestia i gran parti dje naturalesa den e área ei a disparsé konpletamente. Despues di aña 1980 tabatin mas o menos 20 erupshon chikitu di lava, huma i as, e seru a bira 2550 meter altu i e área awendia ta un parke nashonal.

Erupshonnan den siglo binti editá

E tipo di volkan aki a kosta bida di hopi hende riba mundu den siglo binti.

  • Dia 8 di mei 1902 (Dia di Asenshon) e erupshon di Mont Pelée na Martinique a kosta bida di 29.000 habitante di suidat St.Pierre.
  • Na aña 1906 e erupshon di Vesuvius na Italia a kousa bida di 700 hende, e volkan aki ta konosí tambe dje erupshon den aña 79 despues di Kristu ku a tapa e suidat romano Pompei bou di meternan altu di shinishi mata 20.000 hende.
  • Na aña 1985 e volkan Nevado del Ruiz na Colombia a kosta bida di 20.000, lodo ku a bin a bou foi dje seru a tapa e suidat den e besindario ei.
  • Mont Unzen na aña 1991 a kosta bida di 41 persona na Hapon.

Volkan eskudo editá

Un volkan eskudo ta un tipo di volkan ku su magma ta likido i kayente e ta sali fásil dor di un sker den e kapa eksterior. E tipo di volkan aki no ta kousa eksploshon ora di un erupshon. Komo ku e konsentrashon di silika den e magma ta hopi bou y ta formá di otro elementonan. Ora e preshon subi den e kámara magmatiko e magma ta sali manera un fontein ku ta spùit e lava meternan altu, e gasnan por sali fásil fo'i dje magma sin skuma promé. E volkan eskudo no ta peligroso, solamente e lava kayente ku ta plama poko poko bai un distansha hopi leu por hasi hopi na agrikultura, pueblonan y naturalesa komo ku mondinan ta pega kandela. Despues di hopi erupshon e volkan aki ta forma serunan plat manera sabana i altu. E tipo di volkan aki ta keda den área kaminda k'e kapa di globo ta fini, e puntanan kayente hotspotna [[Hawaii (isla)]|Hawaii]] (Mauna lou ta 9 km foi fòndu di laman te riba kabes dje seru y foi nivel di laman e ta 4000 m altu) e isla tambe tin tipo serunan aki.

Supervolkan editá

Un supervolkan ta un volkan ku ta produsí mas ku 1000 km³ lava den un solo biaha, e tipo di volkannan aki ta skars. E volkan Caldera de la Carita 27.000 aña pasa tabata esun di mas grandi ku a produsí mas ku 5000km³ di lava,Toba riba e isla Sumatra Indonesia ta sigi ku 3000 km³ di lava dor dje erupshon 73.000 aña pasa a surgí e saliña Toba ku ta 100 km largu i 35 km hanchu den e krater dje volkan e isla meimei ta mas grandi ku Boneiru. Un supervolkan ta un volkan hopi bieu e ta surgí di un eksploshon destruktivo, siglonan pasa tabatin mas supervolkan riba mundu. E lastu volkan dje tipo aki den historia humano ta Tambora riba isla Sumbawa Indonesia el a produsí 160 km³ di lava i asina tantu shinishi ku den distansha di 600 km no por a mira solo dos dia largu. Shinishi a tapa un gran parti Sumbawa i mata 12000 persona i riba Lombok a muri 49000 persona. E volkan mes ta un tipo strato ku diameter 60 km i un krater ku diameter 8 km.

Krakatau editá

 
Gran parti dje isla a hundí den laman

Dia 27 di ougùstùs 1883 Krakatau a eksplotá e serunan a plama foi otro i hundí den laman, e tabata un eksploshon katástrofal den historia humano,te awendia e tabata un erupshon di mas grandi di lastu siglonan.A surgí un tsunami (mareyada) ku olanan di 22 meter haltu ku a spula tur pueblonan chikitu riba kosta Java i Sumatra mas o menos 36.000 hende a perde nan bida,shinishi ku a lanta bai 40 km haltu a trese skuridat den dia den henter e region. E zonidu dje eksploshon tabata sina duru ku por a tende na west Australia 3110 km leu. Na aña 1927 tabatin un erupshon den fondu di laman na mesun area na 1928 a sali e isla Anak Krakatau riba awa, na aña 1973 ya e isla a yega na un haltura di 190 meter riba awa.

Erosi editá

E kapa di globo ta kibra dia pa dia dor di forsa eksógeno (forsa djafó) ku ta yuda kambia i transporta garnanan kousá di verwering. E loke ku trese e saki ta energia naturalesa,manera di awa (yobidanan duru ),bientu,eis (glasiar),i tambe den tempu di eis,riunan,laman,wusteinnan (ku ta lanta stof hiba leu i ta bira grandi dor di sekura). Den temporada di 100 mion aña un seru por garna i desparsé kompletamente.Organismo i speshalmente mikro-organismo ta hunga un rol grandi tambe na e verwering dje piedranan di volkan dje zür produsí.Forsanan eksogeno ta surgi riba henter kapa di globo (earth crust) i ta kambia e reliëf (kambio di forma dje area) .Esei ta surgi tambe dje preshon endogeno( djaden )ku ta keda produsí lava siglonan tras di otro.

Tin diferente sorto di eroshon editá

  • Erosi di awa

yobidanan duru kaminda awa ta lastra piedra skür nan kontra otro i produsí santu. Riunan ku ta traha kaminda meimei di serunan (por ehempel e riu Colorado ku a koba Grand Canyon na Arizona,tin kaminda e ta 1600 meter hundu. Laman tambe ta kambia area globo riba kosta di kontinentenan manera Australia tin piedranan di kalki ku ta formá di erosi di awa di laman.

  • Erosi di bientu

Bientu ta forma un kantidat di erosi, manera stòrm, ku lanta ola riba laman, lanta santu di wustein hiba leu, bientu ta lanta santu bai skür barankanan dor siglonan kambia nan forma (Un ehèmpel bo ta sinta na un beach bientu ta supla duru lanta santu i bo ta sinti kon e ta pika na bo kurpa), dje manera ei e proseso ku ta surgi siglonan tras di otro, bientu lanta santu skür formanan den un baranka.

  • Erosi glasial

Un glasiar (gletsjer) ta surgi den áreanan kaminda eis ta keda para henter aña i den winter mas sneu ta kai i ku no ta dirti den zomer. Awendia 10% dje area di globo ta konsistí di eis ku ta keda para eroshoná e área.E kantidat di glasiar ku ta tuma luga awendia ta subi,komo ku temperatura di globo mundu ta subi. Un kombinashon di eis ku piedranan ku ta sküf bai pokopoko ta e mihó medio pa skür e área den naturalesa. Den tempu di eis ku a kubri henter nort di oropa e proseso aki a tuma laga. Glasiar a forma hopi vaye riba kosta di Noruega i hiba piedranan te meimei di Oropa.

  • Erosi di gravedat

Erosi dje kalidat aki ta un moveshon masal di piedra òf barankanan, tera, lodo, palunan ku ta laga los den temporada di yobida fo'i serunan (ta yamé korementu di tera), lawina ta un moveshon masal di sneu ku ta basha bou foi serunan haltu, un volkan ku ta hundí den su krater di awa i ta surgi un moveshon masal di awa ku lodo ku ta basha fo'i seru bai tapa siudat manera a pasa na Nevado de Ruiz (Colombia); moveshonnan masal den tempu eis den direkshon di sùit fio nortpol. Meteornan foi den kòsmòs ku tabata bal den globo siglonan pasa, tambe ta un moveshon masal ku tabata lanta stof i huma hiba den laira i ku tabata trese skuridat kune.

Pero nos hende mes awendia ta hasi daño grandi na naturalesa dje manera ku nos ta sushá nos milieu (e klima kaminda tur kriaturanan ta biba) i ta aselerá e eroshon ku ta kambia naturalesa dentro di poko tempu, por ehèmpel eis ku ta dirti awendia riba nortpol i nivel di laman ta subi, áreanan riba globo ku ta kede bou dje nivel ta disparsé bou di awa.