Haiti

pais karibense
 E artíkulo aki ta skirbí na ortografia di papiamentu. Lo ta apresiá si por mantené e artíkulo aki na estilo di papiamentu.

Haiti (na franses:République d'Haïti; Kreyòl ayisyen: Repiblik d Ayiti) ta un pais na e parti oksidental di e isla Hispañola den e archipiélago di laman Karibe. E kapital di Haiti ta Port au Prince. Haiti ta un repúblika.

Repúblika di Haiti
République d'Haïti (franses)
Repiblik d Ayiti (krioyo haitiano)
Himno: La Dessalinienne (franses)
Desalinyèn (krioyo haitiano)
Lema: Liberté, égalité, fraternité (franses)
Libète, Egalite, Fratènite (krioyo haitiano)
“Libertat, igualdat, fraternidat”
Mapa
Atministrashon
Kapital Port au Prince
Idioma ofisial  francses
Krioyo Haitiano
Stat mas grandi  Port au Prince
Gobernashon  Repúblika ku
sistema semi-presidensial
Presidente  Claude Joseph
Promé minister  Ariel Henry
Geografia
Área 27,750.0 km² (0.7% awa)
Koordinatonan  19°0′N 72°48′W / 19.000°N 72.800°W / 19.000; -72.800
Poblashon
Populashon
 (2017)
10,981,229
395.72 habitante/km²
Gentilisio haitiano
Otro infromashon
Moneda Gourde
Zona di tempu UTC−5
Wèp .ht
Kódigo  HTI
Tel  +509
Mapa detaya di Haiti
Map
Imágennan riba Wikimedia Commons Wikimedia Commons
Wèpsait ofisial
[Editá Wikidata] · [Manual]

Haiti tin un área di 27,750 km2, e di tres pais mas grandi den área den Karibe i ku un poblashon estimá di 11.4 mion hende e ta e pais mas poblá den region karibense. Un di e idiomanan ofisial i esun mas papia riba e isla ta Kreyòl ayisyen, ku ta un idioma krioyo ku base den entre otro franses. Haiti a sufri un seri di teremoto basta grave resientemente ku a okashoná ku 200.000 hende a muri.

Historia

editá

E isla tabata habitá pa e indígenanan taino, prosedente di Sur Amérika. E promé oropeonan a yega dia 5 di desèmber 1492 durante e promé biahe di Cristóbal Colón, kende na promé instante a kere ku el a topa India òf China. Colón a funda e promé kolonia oropeo na Amérika, La Navidad, na loke awendia ta e kosta nort-ost di Haiti. E isla a keda reklamá pa Spaña i yamá La Española, formando parti di e imperio spaño te ku komienso di siglo XVII. Sinembargo, reklamashonnan kompetitivo i e kolonianan di e fransesnan a kondusí ku e parti wést di e isla a ser sédé na Fransia na 1697, ku despues a wòrdu yamá Saint-Domingue. E kolonianan franses a establesé plantashonnan lukrativo di kaña di suku, trahá dor di un kantidat grandi di katibu ku a bini for di Afrika, loke a hasi e kolonia un di e mas riku na mundu.

Den medio di e Revolushon Franses (1789-99), esklabo, marano i hende liber di koló a lansa e Revolushon haitiano (1791-1804), dirigí pa un eks-esklabo i e promé general pretu di e ehérsito franses, Toussaint Louverture. Despues di 12 aña di konflikto, e forsanan di Napoleon Bonaparte a ser derotá pa e susesor di Louverture, Jean-Jacques Dessalines (más despues emperador Jacques I), kende a deklará soberania di Haiti dia 1 di yanüari 1804, e promé nashon independiente di Latinoamérika i Karibe, e di dos repúblika di Amerika, e promé pais di Amerika ku a eliminá sklabitut i e úniko estado den historia establesé pa un rebelion di sklabitut eksitoso. Aparte di Alexandre Pétion, e promé presidente di e Repúblika, tur e lidernan di Haiti tabata eks-esklabo. Despues di un periodo kòrtiku den kua e pais a dividi den dos, presidente Jean-Pierre Boyer a uni e pais i despues a purba di pone henter Hispañola bou di kontrol haitiano, precipitando un seri largu di guera ku a terminá den e dékada di 1870 ora Haiti a rekonosé formalmente e independensia di Republika Dominikano.

 
François (Papa Doc) Duvalier na 1968

E promé siglo di independensia di Haiti tabata karakterisá pa instabilidat polítiko, ostrasismo di e komunidat internashonal i pago di un debe paralisante na Fransia. E volatilidat polítiko i e influensia ekonómiko stranhero den e pais a hiba Merka pa okupá e pais for di 1915 te ku 1934. Despues di un seri di presidensia di korto durashon, François (Papa Doc) Duvalier a asumí poder na 1956, markando e komienso di un periodo largu di gobernashon outokrátiko kontinua pa su yiu, Jean-Claude (Baby Doc) Duvalier, ku a dura te 1986. E periodo tabata karakterisá pa violensia sanshoná pa e estado kontra oposishon i sivíl, korupshon i stagnashon ekonómiko. Despues di 1986, Haiti a kuminsá purba di establesé un sistema polítiko mas demokrátiko.

Mira tambe e kategoria Haiti di Wikimedia Commons pa mas dato mediatiko tokante di e tema aki.