Estadonan Uni di Amérika

(Bo a yega aki pa via página Merka)
United States of America
Bandera di Estádos Unídos Eskudo di Estádos Unídos
Bandera Eskudo
Himno: The Star-Spangled Banner
Lokalisashon di Estádos Unídos
Kapital Washington D.C.
Siudat mas grandi New York City
Idioma(nan) ofisial No tin; ingles (den praktika)
Forma di gobernashon Repúblika federal
Joe Biden
Independensia
• deklará
• rekonosí
Di Reino Uni di Gran Britania
4 di yüli 1776
3 di sèptèmber 1783
Area
 - Total
 - Awa (%)
 
9.826.675 km² 
6,76
Poblashon 2023
 - Aproksima
 - Densidat
 
336,247,970 
36/ km² 
Moneda Dolar (USD)
Zona di tempu (UTC-5, ... ,-10)
TLD di internet .us
Kódigo pa yama +1

Estadonan Uni di Merka ta un país ku ta keda na kontinente Nort Amérika. E nòmber ofisial di e país ta United States of America. E kapitál di Merka ta Washington D.C.. E siudat mas grandi di Merka ta New York City. E pais ta situá kasi kompleto den Nort Amerika, kaminda su kuarenti ocho estado kontinuoso anto Washington D.C ta keda, entre e Oceano Atlantiko i Oceano Pasífiko, e ta grèns na Canada na parti nòrt i Mexico na parti suit. E estado di Alaska ta den e huki nòrt-wèst di e kontinente, ku Canada na parti oost i Rusia na parti wèst over di e Estrecho di Bering. E estado di Hawaii ta un archipielago mei-mei di Oceano Pasífiko. E pais tambe ta posee varios teritorio den Caribe i Oceano Pasífiko.

Na 9.83 mion km2 i ku 310 mion hende, Estadonan Uni di Merka ta e di tres of di kuater pais mas grandi na mundu i e di tres na area i poblashon huntu. E ta un di e paisnan mas diversifika i multikultural, ku ta e produkto di immigrashon na gran escala for di hopi otro pais. E ekonomia di E.U. ta e ekonomia nashonal mas grandi na mundu, ku un GDP estima di $14.3 tríon.

Indigeno di origen Aziatiko a habitá lokual ku aworaki ta e tera firme di Estadonan Uni di Merka pa miles di aña. E poblashon nativo merikano aki a wordu redusi dor di malesanan e gueranan despues di kontakto oropeo. Estadonan Uni a wordu formá dor di diestres kolonianan Britaniko ku tabata keda na e kosta atlantik. Riba 4 di yüli 1776, nan a traha e Deklarashon di Independensia, ku a proklamá nan derecho di determinashon anto nan establesementu di un union köpera. E estadonan rebelioso a bati e Emperio Britaniko den e Revoloshon Merikano, e prome guera kolonial di independensia ku tabatatin sukses. E konstitushon di awendia a wordu adopta na 17 di sèptèmber 1787; su ratifikashon e siguiente aña a traha e Estadonan Uni den un republika ku un gobiernu fuerte sentral. E billeta di derechonan (Bill of Rights), komprimí di dies ammandamentonan konstitushonal garantiendo hopi derechonan fundamental anto libertadnan, a wordu ratifika na 1791.

Den e siglo 19, Estadonan Uni a haña tereno di Fransia, Spaña, Reino Uni, Rusia anto a anexa e republika di Texas i e republika di Hawaii. Disputanan entre e parti sur agrikultural i e parti nort industrial over di estadonan su mes derechonan anto e expanshon di e institushon di Sklabitut a proboka e Guera sivil Merikano di e añanan 1860'. E parti nort a gana anto a preveni un split permanente di e pais anto a kaba ku sklabitut legal na E.U.. Pa di e añanan 1870', e ekonomia nashonal tabata esun mas grandi na mundu. E guera Spaño-Merikano anto e Prome Guera Mundial a konfrimá e pais su status manera un poder militar. E la emergi for di e Di Dos Guera Mundial manera e prome pais ku Arma Nuklear anto un miembro permanente di Nashonan Uni su konsul di seguridat. E final di e Guera Friu anto e disulushon di e Union Sovietiko a laga Estadonan Uni komo e uniko superpoder keda na mundu. E pais ta akunta pa 40% di mundu su gastamentu militar anto ta e lider ekonomikamente, politikamente anto kulturalmente di mundu.

Etmologia editá

Na 1507, kartografo Aleman Martin Waldseemüller a produsi un mapa di mundu kaminda riba dje e la yama e ternan di e hemisferio west "America" na e explorado i kartografo italiano Amerigo Vespucci. E kolonianan formal di Gran Bretania a husa e nomber ei prome riba e deklarashon di independiensia. E nomber Merka ta un forma kortiko di e nomber ei.

Geografia, klima, anto medio ambiente editá

 
Imagen statelito mustrando e topografia di e estadonan kintinuoso

E area terrestral di e Estadonan kontinuoso ta aproksimadamente 770 míon hektare. Alaska, separa for di e resto di e pais dor di Canada, ta e estado mas grandi di e pais ku 150 míon hectares. Hawaii, okupando un arkipielago den e Pasifiko Sentral zuid-west di Nort Amerika, tin un tiki mas ku 1.6 míon hektare. E Estadonan Uni ta e di tres of di kwater pais na mundu. Kedando patras di Rusia i Canada anto djis abou of ariba di China. E variashon ta keda den e disputashon di area ku china tin ku India.

 
E Teton Range, parti di e Rocky Mountains

E plano kostal riba e kosta atlantiko ta bira mondinan anto serunan plat riba Piedmont. E serunan di Appalachen ta dividi e kosta ost for di e Lagonan Grandi anto e planonan plat di mei-mei di e pais. E riu di Mississippi, ta e riu di kwater mas grandu na mundu anto ta kore di nort pa suit na parti mei-mei di e pais. E parti plat, fertil di e Planonan Grandi ta sigui bai west te ora e yega un terra hatu parti west. E Rocky Mountiansnan, na e parti west di e planonan grandi a ekstende nort pa suit dor di e pais yegando altitudnan di 4.300 meter na Colorado. Mas west tin e Great Basin anto e desiertonan di Mojave. E serunan di Sierra Nevada anto e Cascade ta kora kantu di e kosta west pasifiko di e pais. Na 6,194 meter di haltuea, Alaska su Mount McKinley ta e seru di mas haltu den e pais anto na Nort Amerika. Volkannan ta komun ront Alaska su arkipielgo di Aleksander anto Islanan Aleutia, anto Hawaii ta konsisti di islanan volkanti. E supervolkano bou di Yellowstone National Park den e rockiesnan ta e pais su volkan mas grandi

 
E bald eagle, para nashonal di Merka for di 1782

E Estadonan Uni di Merka, ku su grandura anto variedat geografiko, ta inklui mayoria di e klimanan nu mundu. Na parti oost di e di 100 meridian. e klima ta kambia di kontinental humedo na parti nort te ku suptropikal humedo na parti ost. E punto di mas ost di Florida ta tropikal, Hawaii tambe. E planonan ta semi-arido. Anto hopi di e serunan na parti west tin un klima alpino. E klima ta arido den e Basin grandi, desierto den e zuid-west, mediteranio den e kosta di California, anto oseanikto den Oregon i e estado di Washington anto parti sur di Alaska. E kostanan riba e Golfo di Mexico ta haña varios orkan kada aña. Anto e parti west mei-mei ta haña hopi Warwaru

E ekoligia di e E.U. ta kosidera "megadiverso" ongeveer 17.000 espesie di mata ta okuri den e pais anto 1.800 espesie di matanan ku ta saka flor por wordu haña na Hawaii. E Estadonan Uni ta e kas i mas ku 400 zògdier, 750 para anto 500 reptilo anto afibio. Estadonan Uni tin mas ku 400 mammal, 750 para, anto 500 reptilo i espesie amphibiko. Mas of menos 91.000 espesie di insekto a wordu diskribi den e pais. E akto di espesienan na peliger di ekstinshon di 1973 a proteha espesienan na piliger di ekstinshon i nan habitatnan, ku ta wordu monotoria dor di e gobiernu. Tin sinkuenti ocho parke nashonal anto hopi mas parkenan, mondinan anto areanan di boske federalmente maneha. Tur huntu e gobiernu tin 28.8% di e area di e pais. Mayoria di esaki ta area proteha, anto un par di dje a wordu kumpra pa drilmentu di zeta, minamentu di gas, i kapmentu di palu; 2.4% ta pa uso militar.

Historia editá

Nativo Merikanonan anto kontakto Oropeo editá

E hendenan indigeno di e terra figo, inkluiendo nativonan di Alaska, a kere di a imigra for di Asia, entre 12,000 i 40,000 aña pasa. Un par di nan manera e kultura di Mississippi prome ku Columbus tabata tin un kultura hopi avansa anto a kuminda ku agrikultura, architektura anto sosiedatnan abase di status. Depues ku Oropeonan a kuminsa biba riba e kontinente hopi míones di nativo merikanonan a muri dor di epidemikonan di malesanan importa for di oropa.

 
E Mayflower a transporta Pilgrimo na e mundu nobo den 1620 pinta aki den William Halsall su The Mayflower in Plymouth Harbor, di 1882

Na 1492, eksporado genoes Christopher Columbus, bou di kontrakto di e korona spaño, a yega vario isla den Karibe trahando e prome kontakto ku e hendenan indigeno. Na 2 di april, 1513, konkistado spaño Juan Ponce de León a bini riba un luga ku e la yama "La Florida" e prome yegada dokumenta di oropeonan riba loke lo bai bira e Estadonan Uni. E spañonan a traha suidat den e regio ku a wordu sigui dor di esunnan di awendia. Komersionan di lana Frases a establese un post yamá Nobo Fransia ront di e Lagonan Grandi; Fransia a bini pa tin mayoria di e kontinente su interior komo kolonia ta na e parti abou di e Golfo di Mexico. E prome bibiend ingles tabata e kolonia di Virginia na Jamestown na 1607 anto e kolonia di Plymouth di e pilgrimonan. E chartermentu di e kolonia di Massachusetts Bay a soru pa hopi migrashon; pa 1634 e kolonia di New England a wordu habita dor di mas ku 10,000 Purita. Entre lat 1610 anto e revolushon merikano mas of menos 50,000 konvikto a wordu hiba na Inglaterra su kolonianan merikano. Kuminsamentu di 1614 e Hulandesnan a kuminsa un kolonia banda di e riu di Hudson, inkluiendo e suidat di Nieuw Amsterdam riba e isla di Manhattan.

Na 1674, e hulandesnan a sali for di nan kolonianan merikano anto a bende ku Inglatera; e provensia di Nieuw Nederland a kambia nomber bira New York. Hopi immigrantenan nobo, espesialmente na parti suit, tabata sirbido di e kolonisadonan di virginia. Ront di e kambiamentu di e siglo 18 esklabonan afrikano a bira e rekurso primera di labor forsá. Ku e divishon di Carolina den 1729 anto e kolonisashon di Georgia, e diestres kolonianan ku lo bira e Estadonan Uni a wordu establese. Tur tabata tin un gobiernu lokal ku elekshonan habri pa mayoria homber liber, ku un devosho kresiendo pa e derechonan di ingles. Tur a legalisa e komersio di esklavo afrikano. Ku cifranan di nansementu haltu anto sifranan di morto abou, i hopi migrashon e kolonianan a krese rapidamente. E movementu revival di Christianismo di e añanan 1730 te ku 1740 tambe konosi komo e Lantamentu Grandi a kuminsa interes den religion anto libertad di religion. Na e guera franses-indjan, e forsa Britaniko a kaptura Canada for di e Franses nan pero e poblashon franses a keda isola for di e kolonianan sur. Ekskluiendo e Nativo Merikanonan, ku tabata wordu mové, e diestres kolonianan tabata tin un poblashon di 2.6 míon hende na 1770, mas of menos tersera esun di Inglatera; kasi un di kada sinku merikanonan tabata katibunan kolo skur. Toch subjekto na belasting Britaniko, e kolonialistanan no tabata tin representashon di e Parlamento di Gran Britania.

Independiensia i expanshon editá

 
Deklarashon di Independiensia, pinta dor di John Trumbull, aña 1817–18

Tenshon entre kolonialistanan merikano anto e Inglesnan den e periodo di revolushon di e añanan 1760 anto 1770 trempan a yega na e guera di revolushon merikano, bringa pa 1775 te ku 1781. Na 4 di yüni 1775, e Congreso Kontinental, trahando na Philadelphia, a establese un Leger Kontinental bou di e kommando di George Washington. Proklamando ku "tur homber a wordu traha igual ("all men are created equal") anto a wordu duná sierto derechonan, e congreso a adopta e Deklarashon di independiensia, skibi dor di primeramente Thomas Jefferson, riba 4 di yüli 1776. Riba e dia ei Merka aworaki ta selebra su dia di independiensia. Na 1777, e artikulonan di e confederashon a establese un gobiernu federal swak ku a opera te ku 1789.

Despues ku nan a gana kontra Gran Bretania e forsa merikano a yuda e fransesnan, Gran Bretania a rekonose e independiensia di e E.U. anto e estado su soviernidat riba teritorio merikano parti west di e riu di Mississippi. E konvenshon konstitushonal a wordu organisa na 1787 dor di esunnan ku tabata ke establese un gobiernu nashonal fuerte, ku e poder di parti belasting. E konstitushon di Estadonan Uni a wordu ratifika na 1788, anto e republika nobo su prome senato i las di representativo anto presidente -George Washington—a tuma ofisina na 1789. E billeta di derecho, prohibiendo restrikshon federal di libertat personal anto garantizando un rango di protekshon legal, a wordu adopta na 1791.

Attitudnan kontra sklabitut tabata kambiando; e konstitushon tabata proteha i komersio di katibunan afrikano solamente te ku 1808. E estadonan parti nort a abolisa sklabitut entre 1780 i 1804, lagando e estadonan di sklabitut na parti suit komo defendedornan di e "institushon pekuliar" ei. E di dos Lantashon Grandi, kuminsando ront di 1800, a hasi evangelismo un forsa grandi tras di e reformanan social, inkluiendo abolishonismo.

 
Aquesishon Merikano pa dato.

Amerikanonan' su gana di expandi bai parti west a wordu kuminsa den un serie largu di guera kontra indjan. E kumpramentu di Louisiana un teritorio franses di klaim di presidente Thomas Jefferson na 1803 a krese e nashon su grandura ku dos biaha. E guera di 1812, deklara kontra Britania over di varios problemanan anto a keda na un empata, a fortifika nashonalismo merikano. Un serie di inkurshon militar na Florida a pone Spaña sede su teritorio di Florida anto otronan ront di e Golfo di Mexico na Merka na 1819. E Kaminda di Lagrima den e añanan di 1830 a examplifika e removeshon di indjannan ku a kita hopi nativonan for di nan tera. E Estadonan Uni a aneksa e Republika di Texas na 1845. E konsepto di destino di manifestashon a wordu popularisa na e tempu aki. E tratado di Oregon ku Britania a laga Merka kontrola mayoria di e parti nort-west di pais. E viktoria merikano over di Mexico a resulta den e seseshon di California i mayoria di a parti zuidwest di e pais na 1848. E Race di Oro na California di 1848–49 a kousa hopi migrashon bai parti west. Rails nobo pa trein a hasi transportashon hopi mas fasil anto a hasi e konfliktonan di e merikanonan nativo piho. Den e siguiente mei- siglo, mas ku 40 míon Bison Merikano of buffel a wordu mata pa nan kuerunan i karni anto pa hasi e plamashon di e systema di railsnan mas fasil. E perdida di e buffelnan, e kuminda primario di e nativo merikanonan, tabata un sla duru pa hopi di e kultura nativonan.

Guera Sivil i Industrialisashon editá

 
Batalla di Gettysburg, litografia diCurrier & Ives, ca. 1863

Tenshonnan entre e estadonan ku tabata tin sklabitut i esunnan liber tabata aumenta dor di argumentonan over di e relashon entre e gobieno di nivel federal i nashonal, i tambe ku konfliktonan violento over di e kresementu di sklabitut den e estadonan nobo. Abraham Lincoln, kantidate di e partido anti-sklabitut Republikando, a wordu elekta na 1860. Prome ku e la tuma ofisina, siete estado di sklabitud a dekklara nan sesshon for di e Estadonan Uni i a establese e Estadonan Konfedera di Merka. Ku e atake di e konfederadonan riba Fort Sumter, e guera sivil a kuminsa anto kuater estado di sklabitut a djoin e Konfederadonan. Lincoln su proklamashon di emancipashon na 1863 a deklara esklabonan den e Konfederidat pa ta liber. Siguiendo e viktoria di e Union na 1865, tres amendamentu nobo den e konstitushon a sigura libertat pa kasi un mìon [[Afro-Merikano]|afro-merikano]] ku tabata katibu, e di dieskuater amendamentu a hasi nan siudadano, i e di diessinku a duna nan derecho di vota.

 
Immigrantenan na Ellis Island, riba e haven di New York, 1902

Despues di e asesinato di Lincoln rekonstrukshon radikal di e republikanonan tabata tin komo meta pa reintegra i rekunstrui e estadonan suit anto ensigura e libertad di e eks-katibunan. e resolushon di e elekshon presidenshal di 1876 dor di e kompromiso di 1877 a kaba ku e rekonstrukshon; e leinan di Jim Crow a segraga hopi Afro-merikanonan. Den e parti nort, urbanisashon anto e influho grandi di immigrantenan for di sur Oropa anto ost Oropa a hasi e pais su industrialisashon mas lihe. E ola di immigrashon, durando te ku 1929, a duna hopi labor barata anto a transforma kultura merikano. Kresementu den infrastuktura nashonal a kousa kresementu ekonomika. E kumpramentu di Alaska na 1867 di Rusia a kompleta e pais su ekspanshon riba e kontinente merikano. E masacre di Wounded Knee na 1890 tabata e delaster konflikto arma grandi kontra e indjannan nativo. Na 1893, e monarkia indigeno di e reino pasifiko di Hawaii a wordu kibra dor di un golpi di estado dirigi pa residentenan merikano; e gobiernu merikano a aneksa e archipiélago na 1898. Viktoria den e guera spaño-merikano den e mesun aña a demostra ku e Estadonan Uni tabata un poder grandi i a kousa e aneksashon di Puerto Rico, Guam i Filipinas. E filipinonan a haña independensia i mei siglo despues Puerto Rico i Guam ta keda teritorio merikano.

Prome Guera Mundial, Gran depreshon i Di Dos Guera Mundial editá

 
Un boerderij abandona na South Dakota durante e Dust Bowl, di 1936

Na e kuminsamentu di e Prome Guera Mundial na 1914, Merka a keda neutral. Mayoria merikano a simpatisa ku e ingles i fransesnan, toch hopi a oponé intervenshon. Na 1917, Merka a djoin e alliandonan, yudando pa kambia e poder kontra di e Podernan Sentral. Despues di e guera e senado no a ratifika e Tratado di Versailles di 1919, ku a establesé e liga di nashonnan. E pais a persiguí e maneho di unilateralismo, kasi pa yega isolashonismo. Na 1920 e movementu di derechonan femenino, a gana un di diesnuebe amandamentu dunando derechonan na e sufrimentu femenino. E prosperidat di e añanan 1920 a kaba den e Crash di Wall Street di 1929 ku a kuminsa ku e depreshon grandi. Despues di su elekshon n 1932, Franklin D. Roosevelt a responde ku e nobo deal, un rango di posibilidat kresiendo e intervenshon di gobiernu den e ekonomia. E Dust Bowl di mei-mei di e añanan di 1930 a impobrsa mayoria di e kommunidatnan agrikultural anto a kuminsa un nobo ola di migrashon bai parti west.

 
Soldatnan di e leger di E.U. yegando na normandia riba D-Day na 6 di Yuni, 1944

E Estadonan Uni a keda efektivamente neutral durante e Di Dos Guera Mundial su promé parti durante e invashon di Polonia dor di Alemania Nazi na september 1939. Pero a kuminsa duna e Aliadonan material na mart di 1941 dor di e programa di lend-lease. Dia 7 di desember, 1941, e emperio hapones a hasi un atake sorpresa riba Pearl Harbour, esei a kousa ku E.U. a djoin e aliadonan kontra e podernan di axis i kuminsa sera merikanonan ku nashonalidat hapones. Partisipashon den e guera a kuminsa investonan di kapital anto kapasidat industrial. Entre e mayor kombatantenan, e E.U. tabata e uniko pais ku a bira mas riku luga di mas pober dor di e guera. Konferensianan na Bretton Woods anto Yalta a traha un systema nobo di organisashonan Internashonal ku a pone e Estadonan Uni anto e Union Sovietiko na e sentro di mundu. Ora a gana viktoria den Oropa, a organsia un konferensia na San Francisco ku a produsi e charter di Nashonnan Uni ku a bira aktivo despues di e guera. E Estadonan Uni a traha e prome armanan nuklear, anto a husa nan riba e siudatnan Hapones di Hiroshima i Nagasaki na Augustus di e aña ei. Hapon a perde riba 2 di september, kabando e guera.

Guera friu i politika di protesta editá

 
Martin Luther King, Jr. dunando su speech di "I Have a Dream" na 1963

E Estadonan Uni anto Union Sovietiko a bringa pa poder despues di e Di dos Guera Mundial den e Guera Friu, dominando e aktividat militar di Oropa dor di NATO anto e pakto di warsaw. E Estadonan Uni a promove demokrasia liberal i kapitalismo mientras Union Sovietiko a promove komunismo i un ekonomia planea. Tur dos a suporta diktadura anto a kuminsa gueranan di proksi. Tropanan merikano a bringa kontra China kommunista den e Guera di Korea di 1950-53. E kas di aktividatnan in-amerikano a persigui den investigashonan ku un subdivishon na banda links politiko, mientras ku senator Joseph McCarthy a bira un kabesante di e sentimiento anti-kommunismo.

Na 1961 e lansamentu sovietiko di e prome buelo spasial humano a promove e presidente John F. Kennedy su yamada pa e Estadonan Uni bira e prome pa pone un homber riba luna, esaki a wordu hasi na 1969. Kennedy tambe a mira un showdown nuklear ku misilnan sovietiko na Cuba. Mientras Merka a sigui krese ekonomikamente. Un kresementu den bringamentu pa derechonan sivil di afro-merikano, simbolisa i dirigi dor di hendenan manera Rosa Parks, Martin Luther King, Jr., i James Bevel, no a usa violensia pa konfronta segregashon i diskriminashon. Siguiendo e asesinato di John F. Kennedy na 1963, e akto di derecho sivil i e akto di derecho di vota a wordu pasa dor di Presidente Lyndon B. Johnson. Johnson i su susesor, Richard Nixon, a ekspande e guera na Asia lage bira e guera sin sukseso di Vietnam. Un movementu kontra-kultural di e añanan 1960 a krese di fiul dor di e opposishon di e guera, nashonalismo pretu i e revolushon seksual. Betty Friedan, Gloria Steinem, anto otronan a kuminsa ku un movementu di femminismo nobo ku a buska igualdat pa muhenan na nivel politiko, sosial, i ekonomiko.

Komo resultado di e skandal di Watergate na 1964 Nixon a bira e prome presidente ku a kita for di su trabou riba karganan di obstrukshon di justisia anto abusu di poder; e tabata sigui dor di vice presidente Gerald Ford. E administrashon di Jimmy Carter di e añanan 1970 tabata marka den e stagnashon di e crisis di Iran. E elekson di Ronald Regan komo presidente na 1980 a kuminsa ku un kambio bai rechts na Merka, reflekta dor di kambionan grandi den belasting anto prioridat. Su di dos termino den offisina a trese e prosesonan diplomatiko ku Iran i Union Sovietiko na e guera friu mas serka di pas te ku e kolapso di e Union Sovietiko.

Era contemporario editá

 
E World Trade Center riba e mainta di 11 di September, 2001

Bou di presidente George H. W. Bush, e Estadonan Uni a tuma un rol lideral den e Guera di Golfo, E ekspanshon ekonomiko mas grandi di E.U. di 1991 te ku 2001. Enkompesa dor di e adminsitrashon di Bill Clinton. Un skandalo seksual a impeacha Bill Clinton na 1998 pero toch e la keda na offisina. E elekshon presidensial di aña 2000, un di esunnan mas serka den historia merikano tabata resolve pa un desishon di e korte supremo, yiu di George H. W. Bush, a bira presidente.

Riba 11 di september 2001 teroristanan di al-Qaeda a dal e World Trade Center na e suidat di New York City i e Pentagon banda di Washington, D.C., matando kasi tres mil hende. Komo konsekuensia, e Atministrashon Bush a lansa un Guera kontra Terorismo global. Na oktober di 2001 forsa merikano a lansa un guera na Afganistan removiendo e Taliban for di e gobiernu i e kampamentunan di train di al-Qaeda. Insurgensia Taliban te ainda ta sigui bringa un guera di gueria kontra Merka. Na 2002, e gobiernu di Bush a kuminsa bringa kontra kambio di e regimen na Irak riba tereno kontroversial. Sin sosten di NATO of di e UN, Bush a organisa un koalishon di e kerientenan i a ataka Irak na 2003, removiendo e diktador Saddam Hussein. Na 2005, Orkan Katrina a kausa daño severo banda di e kosta di Golfo di e Estadonan Uni, devastando New Orleans. Na 4 di november 2008, den un reseshon global, Barack Obama a wordu elegi presidente. E ta e prome afro-merikano ku a bira presidente. Na 2010 el a mira e enaktamentu di reformashon di e struktura di salú i e reforme di Dodd-Frank riba Wall Street pa protehe e sistema finansiero. E kibramentu di e drill di cruso Deepwater Horizon den e Golfo di Mexico a kuminsa i a basha hopi zeta den e area na april 2010 birando e desaster di zeta mas grandi na mundu.

Politiko i Gobiernu editá

 
E parti west di e edifisio di Capitol di Merka ku ta e kas pa e Kongreso di E.U.

Estadonan Uni ta e federashon mas bieu te ainda funshonando. E ta un republika constitushonal anto un demokrasia representativo, "den kua e mayoria ta manda ta tempera pa derechonan di minoridat protekta pa lei." E gobiernu ta regula dor di un systema di chekmentu i balansa difini pa e konstitushon, ku ta sirbi komo e pais su dokumentu legal supremo. Den e systema federalisto merikano, suidaderonan ta subjekta na tres nivel di gobiernu, federal, estadual, anto lokal; e gobieru lokal su trabou ta wordu dividi entre e gobierny di e "county" anto esun municipal. Den kasi tur kaso, oficialnan ehekutivo i legislativo ta wordu elekta dor di un voto plural dor di e suidaderonan di e distrikto. No tin representashon proporshonal na e nivel federal, anto e ta hopi skars na nivelnan mas abou.

 
E facade zuid di e White House, kas i trabou di e Presidente di Merka

E gobiernu federal ta kompone di tres parti:

  • Legislativo: E kongreso bikameral, traha di e senato i e kas di representativo ta traha e leinan federal, ta deklara guera, ta aproba tratado i poder di persigi anto tin poder di impeacha hende anto kita gobernantenan for di nan posishon.
  • Ehekutivo: E presidente ta e kommandado en yéfe di e forsa militar, por veta notanan legislativo prome ku nan bira lei, anto ta apunta e miembronan di kabinete anto otro hendenan ku ta administa anto enforsa leinan federal i policianan politiko.
  • Judisial: E Korte Supremo anto e kortenan federal mas abou, ku su judicialnan a wordu appunta dor di e presidente ku approbo di e senato, ta interprete leinan anto ta kita esunnan ku nan ta haña inkonstitushonal.
 
Parti west di e gebouw di e Korte Supremo di Merka

E Kas di representativo tin 435 miembro votando, kada un representado un distikto Congresonal pa un termino di dos aña. Asientonan ta aporshona dor di e estado su poblashon kada dies aña. Te ku e sensus di Merka na 2000, siete estado tabata tin e minimum di un representativo, terwijl California, e estado mas pobloso tabata tin sinkuenti tres. E senato tin 100 miembro ku kada un tin dos senator, elektá na terminonan di seis aña; eenderde di e asientonan di sentato tei pa elekshon kada dos aña. E presidente ta sirbi un termino di kwater aña anto no mas ku dos biaha. E presidente no ta wordu elekta dor di voto direkto, pero dor di un voto di un koligio elektoral un systema ku nan ta determina e votonan anto proporshona nan pa kada estado. E korte supremo, dirigi dor di e yéfe di justisia, tin nuebe miembro, ku ta sirbi bida largu.

E estado governamental ta struktuta den un manera similar; Nebraska unikamente tin un legislatura unikameral. E gobernador (yéfe ehekutivo) di kada estado ta direktamente elekta. Un par di judisialnan anto miembronan di kabinete ta wordu apunta dor di e gobernadornan di nan mes estado, anto otro ta wordu elekta dor di voto popular.

Tur lei anto proseduranan govermental ta subjekta nan un revishon judisial, anto kada lei ku ta un violashon di e konsitushon ta kitá. E teksto original di e Konstitushon ta establese e struktura anto responsabilidatnan di e gobiernu federal anto su relashon ku e estadonan individual. Artikulo unu ta proteha e "gran writ" di habeas corpus anto Arkikulo tres ta garantisa e derecho pa un juisio den tur kaso kriminal. Amandamentunan den e konstitushon ta rekuiri e aprobashon di drie-vierde di tur e estadonan . E konstitushon a wordu mandata binti siete biaha; e prome dies ta traha e billeto di derechonan anto e amandamanetu dieskuater, for di e basis cental di e derechonan individual di kada merikano.

Partidonan, idiologianan i politikonan editá

 
Barack Obama tumando e odo di offisina di e Yéfe di justisia John G. Roberts, 20 Yanuari, 2009

E Estadonan Uni a opera bou di un sistema ku dos partido politiko ku kasi tur di su historia. Pa offisinanan elektoral na kasi tur nivel, elekson primera ta skohe e partidonan su nominantenan mayor. For di e elekshon general di 1856, e partidonan mayor tabata e Partido Demokrat funda na 1824, anto e Partido Republikano funda na 1854. For di e guera sivil solamente un di tres partido presedenshal; kantidato anto eks-presidente Theodore Roosevelt, koriendo den e partido progresivo den e elekshon di 1912 a kana ku mas ku 20% di e votonan popular.

Den kultura merikano, e partido republikano ta konsidera e rechts mei-mei of esun konservativo anto e sun demokratiko ta konsidera esun links mei-mei of esun liberal. E estadonan den e parti nort-ost anto e kosta west anto den e region di e Lagonan Grandi ta konosi komo estadonan blou. anto ta relativamente liberal. E estadonan korá di e parti suit anto banda di Rocky Mountiansnan anto parti di mei-mei di e pais ta relativamente konservativo.

E ganado di e elekshon di 2008 tabata demokrat Barack Obama anto e ta e di 44 presidente. Tur presidente prome kune tabata desendi di oropeo. E elekshonan di 2008 a mira e partido demokratiko gana kontrol riba e kas di representatibo anto e sentato. Den e di 111 kongreso, e sentato tabata komprimi di 57 demokrat, dos independiente ku ta atende ku demokrat anto 41 republikano; e kas ta komprimi di 255 demokrat anto 178 republikano (ku dos asiento vakante). Tin 26 gobernado demokrat anto 24 republikano.

Divishonan politiko editá

 

E estadonan uni ta un union federal di sinkuenta estado. E diestres estadonan original tabata suksedor di e diestres kolonoanan ku a rebeldia kontra mandato Britaniko. Trempan den e pais su historia, tres nobo estado a organisa un teritorio separa for di e estadonan eksistente: Kentucky for di Virginia; Tennessee for di North Carolina; anto Maine for di Massachusetts. Mayoria di e otro estadonan a wordu traha for di teritorionan obtene dor di kompra di tera di e gobiernu. Un par di eksepshon ta Vermont, Texas, i Hawaii: kada un tabata un republika separa prome ku e la bia den man di e union. Durante e gura sivil , West Virginia a kibra for di Virginia. Anto e estado mas resien, Hawaii a haña su status na 21 di Augustus, 1959. E estadonan no tin e derecho di kita for di e union.

E estadonan ta komprimi e bulko grandi di e pais anto dos otro area ku ta parti di e pais anto ku no ta estado ta e Distrikto di Colombia anto e Distrikto Federal, kaminda e kapital, Washington, ta keda; anto e Atoll di Palmyra un teritorio inhabita pero inkorpora den e pais ku ta keda den e Oceano Pasifiko. E Estadonan Uni tambe tin 5 teritorio grandI afo ku ta: Puerto Rico i e Virgin Islandsnan den Karibe; anto American Samoa, Guam, anto e islanan nort di Mariana den Pasifiko. Esunnan nansé den e teritorionan aki (ku eksepshon di Samoa) ta posesa un identifikashon merikano. Merikanonan bibando den e teritorionan aki tin mes un derecho anto responsabilidat ku esunnan biba den e estadonan; toch nan no ta paga belasting federal anto no ta vota pa e presidente.

Relashon internashonal i militar editá

E Estadonan Uni di Merka tin una ekonomia mista kapitalista. E PIB den Estadonan Uni di Merka di 14,4 trion di dolarnan ta representa 24% den PIB mundial na merkado di cambio.

Demografikonan editá

Lenga editá

Religion editá

Edukashon editá

Salú editá

Kriminalidat editá

Kultura editá

Media popular editá

Literatura, filosofia anto arte editá

Kuminda editá

Deporte editá

Sistemanan di midi editá


  Paisnan den Nort Amérika
Canada | Estadonan Uni di Merka | Mexico