Papiamentu

Idioma krioyo di Kòrsou, Aruba i Boneiru
 E artíkulo aki ta skirbí na ortografia di papiamentu. Lo ta apresiá si por mantené e artíkulo aki na estilo di papiamentu.

Papiamentu (na Aruba: Papiamento) ta un idioma krioyo ku un base portugues-afrikano.[2] E ta e lenga materno di e mayoria di e poblashon di Aruba, Boneiru i Kòrsou i ta e lenga mas papiá na e islanan ABC. E idioma tin e ròl di idioma nashonal, formando un parti importante di e identidat di e islanan i unifikando e diferente gruponan di poblashon.[3]

Papiamentu
Papiamentu
Utilisá na
Lista pais
Nativo pa 
Lista pais
Usuario Total: 341.300[1]
Famia 
lingwístiko
 
Idioma krioyo
  • Idioma Portugues krioyo
    • Papiamentu bieu
      • Papiamentu
Variante
Dialekto
Álfabèt  Alfabet Latin
Státus ofisial
Ofisial na 
Lista pais
Regulá pa Fundashon pa Planifikashon di Idioma
Kódigo
ISO 639-2 pap
ISO 639-3 pap
Mapa di distribushon
Imágennan riba Wikimedia Commons Wikimedia Commons
[Editá Wikidata] · [Manual]

Banda di e lenganan Arawak ku restunan di e habitantenan original di islanan ABC tabata papia, papiamentu su vokabulario ta influenshá pa e idiomanan ingles, hulandes i spaño. Ta skirbi e nòmber di e lenga diferente na Aruba, esta Papiamento i diferente na Boneiru i Kòrsou, esta Papiamentu. E lucha pa un ortografía uniforme na islanan di Antias Hulandes di antaño a dura largu i a resultá finalmente den dos entidat polítiko i dos diferente ortografía.

Na 2003 Papiamentu a keda rekonosí komo idioma ofisial na Aruba banda di Hulandes i na 2007 na Antias Hulandes banda di Hulandes i Ingles. Na 2022 Gobièrnu hulandes ta propone pa rekonosé Papiamentu na Boneiru komo idioma di minoria na Oropa i pa laga esaki resorta bou di e "Charter oropeo pa idiomanan regional i di minoria".[4]

Internashonalmente papiamento tin rekonosimentu linguístiko i ta klasifiká bou di kódigo ISO 639-1: pap. Ethnologue ta nombra papiamento komo idioma makro ku variashon den ortografia i uso. E ta rekonosí pa Glottolog, UNESCO, i ekspertonan linguístiko komo un idioma krioyo stabil ku un bida aktivo.

Riba e islanan ABC, Papiamentu tabata parti di e movementu mas grandi di emansipashon. Rekonosementu komo idioma ofisial, oumento di status, standardisashon, mas publikashon i introdukshon di Papiamentu den enseñansa awe ta ser konsiderá logronan importante den e lucha pa rekonosementu i desaroyo di e idioma.[3]

Historia

editá

Segun historia, e vokabulario básiko i e karakterístika gramatikal ta similar ku esun di e lenga di Kabo Bèrdè ku a surgi ku un fundeshi básiko ku ta di Portugues i otro influensia ku a pasa despues (siglo 17 i 18 respektivamente).

 
Buki mas bieu na Papiamentu ku a keda konservá

E nòmber di e idioma mes ta bin di papear, un palabra usá den Portugues i Spañó kolonial: e ta kompará ku Papiá Kristang, basá riba e Portugues krioyo di Malasia i Singapura, i e krioyo di Kabo Bèrdè papiâ òf den Karibe (Puerto Rico, Repúblika Dominikano, Cuba) "papiar"- papia ekstensivamente (pero tambe den e término Portugues kiermen "kome"). Spaña a klama e dominio riba e islanan den siglo 15, pero nan no a hasi hopi uso di dje. Na 1634, West Indische Compagnie (WIC) a tuma e islanan den su poder, deportando e Arawaknan ku a keda i e poblashon Spañó pa nan respektivo kontinente. E islanan a bira sentro di trato di katibu entre Afrika i Karibe.

E historia di e orígen di Papiamentu te ainda no ta konosí. Probablemente Papiamentu a nase for di Português òf for di Spañó. Un resúmen di e debate tokante Papiamentu ta di haña den un buki di Jacobs (2009a).

 
Karta di 1783 ku e promé teksto konosí na Papiamentu

E promé evidensia di e uso generalisá di e Papiamento di Aruba por wòrdu hañá den un dokumento ofisial di Kòrsou den siglo 18. Den siglo 19, e mayoria di e materialnan tabata skirbí na Papiamento inkluyendo buki di skol, materialnan di iglesia katóliko romano i e himnarionan. E promé kòrant na Papiamentu publiká na aña 1871 tabatin komo título "Civilisado". "Civilizador" ta un palabra Spañó i Portugues, pero e por a wòrdu komprondé ya ku ta un kustumber ku den papiamentu e "r" na final di e palabra tradusí ta kai afó.

 
Algun orígen di palabranan na Papiamentu

Teoría di e desaroyo lokal

editá

Tin diferente teoría tokante e desaroyo lokal. Den un sierto teoría ta proponé ku Papiamento a desaroya den Caribe for di un pidgin Portugues-Afrikano, e tabata wòrdu usá pa komuniká ku e katibunan di Afrika i katibu Portugues ku despues Hulandes i Spaño (tambe Arawak) a influensiá.

E poblashon Hudiu-Portugues di islanan ABC a krese konsiderablemente despues di 1654, ora e Portuguesnan a rekuperá e teritorio Hulandes den nort-ost Brasil, kousando ku e mayoria di e papiadónan Portugues di e tera mester a huí di e persekushon religioso. E ròl presis di Hudiu Sefardi den kuminsamento di e desaroyo no ta konosí, pero loke si ta definitivo ta ku e ta hunga un ròl prominente den e desaroyo di Papiamentu.

Hopi di e promé residentenan di Kòrsou tabata Hudiu Sefardí òf di Portugal, Spaña òf Brasil. P'esei por asumí ku e Hudiu-Spañó a wòrdu tresé pa Kòrsou, kaminda gradualmente a plama pa otro partinan di e komunidat. Komo e komunidat Hudiu a bira importante den merkadeo i komersio, nan tabata papia na Papiamento ku un poko di influensha di Ladino. Mientras varios nashon tabata bas di e isla, Papiamentu a bira e idioma mas papiá di tur dia.

Status ofisial segun teritorio

editá
  •   - Papiamento (ku e ortografia Arubano) a bira un idioma ofisial dia 21 di mei 2003[5], huntu ku hulandes. E ta usá den komunikashon di gobièrnu, borchinan públiko, enseñansa i medionan di komunikashon. E ortografia “papiamento” ta preferí na Aruba, ku mas influensia di idioma spañó.
  •   - Papiamentu a risibí status ofisial na 2007. E ta usá den atministrashon públiko, sistema di hustisia, skolnan, medio i kultura. Na Kòrsou ta usa e forma “papiamentu”, ku un sistema ortográfiko fonétiko.
  •   - Ounke hulandes ta e idioma ofisial di Boneiru komo munisipio spesial di Hulanda, papiamentu ta hopi papiá i usá den komunidat i gobièrnu. E no tin un status ofisial eksplísito na nivel nashonal, pero ta un idioma rekonosé i praktiká den bida públiko. Papiamentu ta wòrdu tratá komo un idioma ko-ofisial na práktika.
  •   Den e parti oropeo di Hulanda papiamentu ta rekonosé bou di Karta Oropeo pa Idiomanan Regional i Minoritario for di 2024. Esaki ta duna e idioma protekshon i stimulashon, spesífikamente den Karibe Hulandes.[6]

Gramatika, ortografia i vokalnan

editá

Articulo principal: Gramatika di papiamentu
Articulo principal: Ortografia di Aruba, Ortografia di Boneiru i Kòrsou

Kòrsou i Boneiru ta usa un sistema di skibimentu fonétiko. Aruba tin un sistema históriko-etimologico influencia pa Spañó.

Parti distintivo di e sistema di Kòrsou[7]:

  • E zonido /k/ semper ta indiká pa e lèter k. (Na Aruba /k/ por habitá c òf k .)
  • Aksènt agudo ta indiká sílaba ku tin strès impronostikabel.
  • E sistema di Kòrsou tin e lèternan è, ò, ù, ü.
  • E sistema di Kòrsou no tin x.

Papiamentu tin e siguiente nuebe vokal.[8] E sistema di Kòrsou tin un signo ortográfiko pa kada vokal. E sistema di Aruba ku seis signo tin mas ambigwedat.

A.F.I. Ortografia di Boneiru/Kòrsou Ortografia di Aruba
a a den kana a den cana
e e den sker, nechi e den sker (= ingles to rip)
ɛ è den skèr, nèchi e den sker (= ingles scissors)
i i den chikí i den chikitin
o o den bonchi, doló o den dolor
ɔ ò den bònchi, dòler o den dollar
u u den kunuku u den cunucu
ø ù den brùg u den brug
y ü den hür uu den huur

Uso aktual

editá

En general e polítika linguístiko den Karibe Hulandes ta stimulá bilingüismo of trilingüismo, ku hulandés, inglés i papiamentu komo idioma di uso diario.

Den senso di 2000 i 2001, un logra konta un total di 106.054 hende na Kòrsou, 59.984 hende na Aruba, i 8059 hende na Boneiru ku a bisa ku papiamentu ta nan idioma di papiá na kas. Kasi tur hende ku ta biba na e islanan ABC y ku a nase na e islanan ABC por papia papiamentu. Ademas hopi imigrante for di e islanan ABC ta bai biba na Hulanda; ku nan no sa papia papiamentu na kas.

Aki un bista di e kantidat di papiadónan di Papiamentu na e islanan ABC. Komo ku e sifranan di senso no a sali riba mesun dia, a pone e fecha di e delaster senso na kada isla.

Lenga Papiá na Aruba

(den %), aña 2000

Papiá na Bonaire, (den %), aña 2013 Papiá na Kòrsou, (den %), aña 2011
Papiamentu 69.4 63.8 78.6
Hulandes 6.1 15.4 9.4
Spañó 13.2 15.2 6.0
Ingles 8.1 4.5 3.5
Otro/deskonosí 3.2 1.2 2.5
100% 100% 100%

Tabèl 1. Lenganan papiá na islanan ABC

Ta papia Papiamentu ademas na e islanan ku anteriormente tabata forma parti di Antia hulandes esta: Saba, Sint Maarten i Sint-Eustatius. Nativo di islanan ABC ku ta biba den eksterior i tin ora nan desendientenan primeramente na Hulanda, tambe ta papia Papiamentu. Tin tambe papiadónan di Papiamentu na Venezuela, Sürnam, Sto. Domingo, Cuba, Merka i otro paisnan kaminda yiunan di tera a bai residí.

Nos por referí na ambos manera di skirbi tambe: Papiamento/u pasobra kasi tu palabra ku o -final ta keda pronunsiá ku u- final na ámbos isla.

Papiamentu su pronunsiashon i melodia ta varia di isla pa isla, tin bes hasta bario pa bario i tin papiamentu di ántes i papiamentu modèrno. E vokabulario en general ta igual na tur tres isla pero tin variashon entre palabranan usá na kada isla.

Literatura

editá
 
Buki mas bieu na Papiamentu ku a keda konservá.

E literatura Papiamentu (Aruba: Literatura Papiamento) ta literatura oral i skirbí den papiamentu. E ta okupá su mes ku poesia, prosa i otro tekstonan na Papiamentu i Papiamento.

E buki mas bieu na Papiamentu ku a keda konservá ta Catecismo Corticu, imprimí na 1824. Traduktor ta Martinus Niewindt.[9]

E promé buki di poesia original na papiamentu tabata Patria (1944) òf Pierre Lauffer, kende tambe a editá e buki importante, Di nos: antologia di nos literatura (1971).

Promoshon di papiamentu

editá

Ku e meta pa promove papiamentu a lanta varios organisashon. Pa fasilita kolaborashon entre e organisashonnan aki a funda e Plataforma Union di Papiamentu na 2012. Miembronan di e plataforma ta:

  • Fundashon Splika - Hulanda
  • Fundashon Lanta Papiamento - Aruba
  • Akademia Papiamentu - Boneiru
  • Fundashon Dushi Papiamentu - Boneiru
  • Instituto Alsa Papiamentu - Kòrsou

Wak tambe

editá
editá
  1. Ethnologue
  2. Spoken L1 Language: Papiamento, glottolog.org
  3. 3.0 3.1 Juana Kibbelaar, Taal:Burg of Barrière (2). dossierkoninkrijksrelaties.nl (25 mart 2025). Konsultá dia 25 mart 2025.
  4. (nl) Nederland wil het Papiaments op Bonaire erkennen als minderheidstaal in Europa. Curaçao Nu (12 aprel 2022). Konsultá dia 13 aprel 2022.
  5. Papiamento 22 aña como idioma oficial – Nos identidad, nos orguyo, gobièrnu di Aruba (21 di mei 2025)
  6. Netherlands: ECRML protection extended to the Papiamento/u language in the European part of the Kingdom, coe.int (2 di yüli 2024)
  7. Ortografia di papiamentu, di dos edishon. Korsou: Sekshon Informativo di Schooladviesdienst, 1983
  8. Philippe Maurer. Die Verschriftung des Papiamentu, den Zum Stand der Kodifizierung romanischer Kleinsprachen. Gunter Narr Verlag, 1990
  9. Severing, Ronald & Weijer, Christa & Faraclas, Nicholas (2018) Papiamentu in the first half of the nineteenth century